Van rouw naar troost – Een andere kijk op het lijden

Soms kan de vertaling van één Bijbelvers een heel boek in een ander licht plaatsen. Dat gebeurt bij de laatste woorden van Job in Job 42:6. In de meeste vertalingen buigt Job het hoofd en doet hij boete, maar in de NBV21 vindt Job troost. Daarmee krijgt het boek een verrassende ontknoping.

Dagenlang hebben Jobs vrienden op hem ingepraat: je moet boete doen, schuld belijden. Dát is de weg omhoog uit het diepe dal. Maar Job houdt vol dat hij onschuldig is. Hij beklaagt zich over zijn bittere lot en roept God ter verantwoording. Uiteindelijk zwijgen de vrienden en spreekt God. Dan krijgt Job nog eenmaal het woord aan het eind van het boek.

De traditionele vertaling luidt:

Dit gaat terug op de Latijnse Vulgaat, die eeuwenlang de toon zette. We zien een Job die berouw heeft over zijn woorden en het hoofd buigt in het stof. Dat past bij de theologie die de mens vooral als zondaar ziet, maar het past niet bij het boek Job. Want van Job weten we één ding zeker: hij is onschuldig.

Binnen het boek Job komt zijn berouw uit de lucht vallen. Al die tijd heeft Job zijn onschuld volgehouden. God heeft in zijn redes ook niet om Jobs berouw gevraagd. In Job 42:7 bevestigt God dat Job ‘juist’ over Hem heeft gesproken in tegenstelling tot zijn drie vrienden:

Er is iets vreemds aan de hand met de traditionele vertaling. Letterlijk zegt Job ‘ik ben … over stof en as’, waarbij het werkwoord nḥm op de plek van de puntjes duidt op een (innerlijke) verandering. Job zegt wellicht ‘ik heb spijt van stof en as’ of ‘ik ben getroost over stof en as’. ‘Stof en as’ staat figuurlijk voor het leven vol lijden aan de rand van de dood. Dat Job spijt zou hebben van zijn ellendige leven, levert geen zinvolle tekst op. Maar ‘troost’ past hier juist heel goed:

Zo ontmoeten we in de NBV21 een andere Job. Geen Job die spijt heeft van zijn woorden tegen God, maar een Job die op andere gedachten is gekomen. Hij laat zijn aanklacht tegen God los, want hij is tot een nieuw inzicht gekomen. Daardoor voelt hij zich getroost in zijn ellende.

Deze nieuwe vertaling is onder geleerden al jarenlang bekend, al volgen wereldwijd de meeste vertalingen nog het traditionele spoor.

Dat Job niet spreekt van berouw maar van troost, blijkt ook uit iets anders. Hetzelfde Hebreeuwse woord, nḥm, en afleidingen ervan, worden nog negen keer gebruikt in Job, telkens in de betekenis ‘troosten’. Het loopt als een motiefwoord door het boek. Precies met dat doel komen zijn vrienden hem opzoeken: ‘om hem te troosten’.

Dat is een veelzeggend motief, want in de Bijbelse cultuur horen rouw en troost onlosmakelijk bij elkaar. In de proloog lezen we hoe Job reageert op al zijn verlies met rituele rouw: hij scheurt zijn kleren, scheert zijn hoofd kaal, werpt zich ter aarde en zit in het stof. Vervolgens komen de drie vrienden om hem hun medeleven te tonen en te troosten. Ook de vrienden volgen het rituele protocol: ze huilen luid, scheuren hun kleren en werpen stof over hun hoofd. Zeven dagen en zeven nachten zitten ze zwijgend naast Job. Zo delen ze in zijn rouw.

Na de rouw komt de troost. Troosten betekent in de Hebreeuwse context: iemand met opbeurende woorden aansporen de rouw te beëindigen en terug het leven in te gaan. Toch gaat er iets mis. Als Job in hoofdstuk 3 als eerste de stilte verbreekt, zijn geboortedag vervloekt, zijn leven afwijst, en een hartgrondige klacht uitspreekt, reageren zijn vrienden afwijzend en verbolgen. Ze verzanden in een discussie met Job die gaandeweg steeds feller en veroordelender wordt.

De vrienden kwamen weliswaar om Job te troosten, maar ze bereiken hun doel allerminst. Job noemt hen ‘troosters van ellende’. In plaats van troost te bieden versterken hun woorden Jobs ellende en frustratie en daarmee zijn rouw. Voor de vrienden is het helder: tel Gods goede bestuur en Jobs plotselinge extreme lijden bij elkaar op, dan moet Job gezondigd hebben. Voor Job is dat onverteerbaar – hij is immers overtuigd van zijn onschuld, en terecht.

Job is wanhopig op zoek naar troost, een uitweg uit zijn pijn, zijn ellende en rouw. Maar hij vindt die uitweg nergens. De slaap biedt geen uitkomst, want dromen jagen hem angst aan. De laatste uitweg die er is – die naar de dood – wordt door God geblokkeerd. En in de woorden van zijn vrienden kan hij al helemaal geen troost ontdekken: ‘Jullie troosten mij met lege woorden.’

De vrienden lijken Job te behandelen als een geval, een casus. Ze zoeken een verklaring voor zijn situatie. Ze vertellen hem wat het probleem is en hoe dat kan worden opgelost. Want ze willen dat het leven klopt. Herkenbaar gedrag, ook vandaaag. Want ook in onze tijd is de reactie ‘je zult het ergens toch wel aan jezelf te wijten hebben’ maar al te herkenbaar. Ook nu kan een mens zich verloren voelen door ziekte, beperking of aangedaan onrecht, en alle oordelen en adviezen van anderen halen je alleen nog maar verder omlaag, ze bieden geen troost.

Uiteindelijk spreekt God tegen Job. Hij laat Job zien dat het verschil tussen schepper en schepsel onpeilbaar groot is. Job kan Hem niet ter verantwoording roepen. Een mens heeft geen inzicht in Gods bestuur. God is geen controleur die Job continu volgt, maar de Heer van het leven, die de orde garandeert maar ook speelruimte geeft aan de macht van chaos en kwaad. Als mens kun je op God rekenen, maar je kunt Hem niet narekenen.

Wat de vrienden niet voor elkaar kregen, lukt God wél. Job vindt troost en daarom kan hij verder ondanks zijn ellende. In zijn redes lijkt God Job stevig de les te lezen, maar tussen de regels door hoort Job méér, en het biedt hem troost. Dat komt doordat God hem niet van zonde beschuldigt, zoals de vrienden deden. Jobs onschuld lijkt voor God geen moment ter discussie te staan.

Een grote rol in Gods betoog spelen Behemot en Leviatan, wonderlijke dieren die symbool staan voor chaos, kwaad en lijden – krachten waartegen een mens niet is opgewassen. God is ze de baas en beschermt de orde, maar het kwaad ís er wel.

Job leert dat zijn onschuldig lijden en Gods goede bestuur naast elkaar kunnen staan. God is niet zijn vijand, maar staat aan de kant van het licht en het recht. Er is echter in de wereld meer chaos, kwaad en lijden dan Job en zijn vrienden voor mogelijk hielden. Gods antwoord roept nieuwe vragen op die onbeantwoord blijven, maar Job is getroost: zijn onschuld blijft staan en zijn vertrouwen in God is hersteld. Nog steeds is hij alles kwijt, maar hij heeft God terug. Dát is zijn troost.

De Bijbel geeft geen eenduidig antwoord op de vraag waarom mensen lijden. Zelfs binnen het boek Job zelf vinden we twee verschillende beelden.

De proloog van Job biedt een helder en bijna schematisch verhaal: lijden is beproeving. God geeft de satan toestemming om Job het leven zuur te maken en Job doorstaat de test. Dit patroon zien we vaker in de Bijbel terug, vooral in het Nieuwe Testament. Denk aan Jezus die door Satan wordt beproefd in de woestijn, of denk aan Jezus’ woorden aan zijn leerlingen in Lucas 22:31: ‘Satan heeft jullie voor zich opgeëist om jullie als graan te zeven.’ Binnen  deze visie krijgt het kwaad van God ruimte om mensen onder druk te zetten om tegen God te kiezen. Het antwoord is dan eenvoudig: houd vol, doorsta de test. Daarmee krijgt het lijden een zekere vorm van zin, het lijkt ergens goed voor.

Maar Job zelf, in zijn klachten en protesten, tekent een heel ander beeld. Voor hem is lijden geen test, maar een harde en zinloze realiteit die hem overvalt, het is nergens goed voor. En opvallend genoeg: in zijn redes erkent God dit perspectief, en suggereert Hij dat lijden, kwaad en dood inderdaad ruimte krijgen in deze wereld. Mensen zijn simpelweg kwetsbaar. God houdt de orde in stand – de grote kosmische orde, de natuurlijke orde en de morele orde – maar op een manier die voor mensen niet te doorgronden is. Wat mensen zien en meemaken is dat binnen Gods orde de machten van chaos tot op zekere hoogte tekeergaan.

Gek genoeg biedt dit Job troost. Want het betekent dat God hem in zijn lijden veel nabijer is dan hij had gedacht. Het kan simpelweg gebeuren dat onschuldige mensen zwaar te lijden hebben. Dat betekent niet dat God zich tegen hen heeft gekeerd. Soms is het enige wat je daarover kunt zeggen: zo kan het gaan.

De boodschap van Job lijkt te zijn: zorg dat je in het lijden God niet kwijtraakt. Dan ben je er dubbel zo slecht aan toe. Het is niet God die zich tegen je keert, Hij is juist degene tot wie je je kunt wenden. Makkelijk is dat niet, want de vraag ‘waarom staat God dit toe?’ dringt zich vaak op aan mensen. Op die vraagt komt in de Bijbel geen antwoord – tenzij in de bijzondere gevallen van Lucas 22:31, het lijden als test die we moeten doorstaan.

De vraag is: kun je als je leven aan chaos ten prooi is, toch blijven vertrouwen op God en zijn goede bestuur? Het boek Job kan je daarbij helpen.

Prof. dr. M.J. de Jong is Hoofd Vertalen en Bijbelwetenschap bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en bijzonder hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Matthijs de Jong, 'Van rouw naar troost - Een andere kijk op het lijden' in: Met Andere Woorden 44/online (3 juli 2025), debijbel.nl.

Dit is een uitgebreide versie van de blog ‘Troost in het lijden’, die eerder verscheen op debijbel.nl (21 april 2023).

Eerder verschenen over Job de volgende artikelen: