Bronteksten

De NBV21 is een vertaling die direct vertaalt vanuit de Hebreeuwse, Aramese en Griekse bronteksten.

De NBV21 is gebaseerd op de meest recente wetenschappelijke uitgaven van deze bronteksten. Dit is in lijn met de praktijk van de meeste kerken en geloofsgemeenschappen en met de internationale standaard voor interconfessionele vertalingen.

Als u de NBV21 leest, komt u regelmatig voetnoten tegen met informatie die op de bronteksten betrekking heeft. Hier staat uitgelegd wanneer er een voetnoot is geplaatst en wat de voetnoten betekenen.

Lees hieronder meer over:

De NBV21-vertaling van het Oude Testament is gebaseerd op de Hebreeuwse en Aramese bronteksten. Hiervoor wordt de Biblia Hebraica Quinta gebruikt, de meest gebruikte wetenschappelijke uitgave van deze bronteksten (Stuttgart 2004-). Omdat deze uitgave nog niet compleet is, wordt voor de Bijbelboeken die in de Quinta niet beschikbaar zijn, teruggevallen op de voorgaande editie, de Biblia Hebraica Stuttgartensia, die dezelfde Hebreeuwse tekst biedt.

De Biblia Hebraica Quinta en Biblia Hebraica Stuttgartensia zijn uitgaven op basis van de Codex Leningradensis (Codex L) uit 1008 na Christus, het oudste volledige handschrift dat van de Hebreeuwse Bijbel beschikbaar is. De tekst uit deze editie wordt ‘masoretische tekst’ (MT) genoemd. De masoreten waren middeleeuwse joodse geleerden die de Hebreeuwse tekst zeer nauwkeurig hebben overgeleverd. Om deze reden volgt de NBV21 de MT. Alleen bij hoge uitzondering wordt hiervan afgeweken.

De Hebreeuwse tekst is betrouwbaar overgeleverd. Toch zijn er ook plaatsen in de MT waar er vermoedelijk iets is misgegaan in de overlevering. Dat blijkt bijvoorbeeld uit Jesaja 33:8. In de MT van Jesaja 33:8 staat: ‘Verdragen worden verbroken, / steden niet meer geloofd’. Maar een Qumran-handschrift biedt een andere lezing: ‘Verdragen worden verbroken, / getuigen niet meer geloofd’. Het woord ‘getuigen’ past in deze zin, ‘steden’ niet. In het Hebreeuws is er één letter verschil: een reesj (ר) of een dalèt (ד). Een overschrijver van de MT heeft per ongeluk een reesj in plaats van een dalèt opgeschreven, waardoor de zin onbegrijpelijk werd. Als de NBV21 van de MT afwijkt omdat de Hebreeuwse tekst onbegrijpelijk is, wordt dit altijd aangegeven in een voetnoot (zie hieronder).

Ten tweede zijn er een paar gevallen waarin een overschrijver de tekst opzettelijk heeft gewijzigd. Dit gebeurt bijvoorbeeld als een overschrijver door de tekst in verlegenheid was gebracht. Meestal kunnen we dan dankzij andere oude Hebreeuwse handschriften en/of de oudste vertalingen van de Hebreeuwse Bijbel achterhalen hoe de tekst oorspronkelijk luidde. Wanneer de NBV21 in zo’n geval die oorspronkelijke tekst vertaalt en niet de gewijzigde tekst van de MT, wordt dat in een voetnoot verantwoord.

Wanneer er sprake lijkt van een verschrijving waardoor de tekst onbegrijpelijk wordt, of van een opzettelijke wijziging in de MT, kiest de NBV21 voor de achterliggende (betere) tekst. De voetnoot luidt dan: ‘Volgens een andere lezing van het Hebreeuws, overeenkomstig (…)’ met daaropvolgend de naam van het oude handschrift of de oude vertaling die deze variant biedt. In het onderstaande voorbeeld is er sprake van een opzettelijke wijziging in de Hebreeuwse tekst.

Een overschrijver werd hier in verlegenheid gebracht door het lasteren van God en wijzigde ‘God’ in ‘zichzelf’.

Wanneer er sprake lijkt van een stukje weggevallen tekst in de MT, vult de NBV21 de weggevallen tekst aan, waar mogelijk met behulp van de oude vertalingen. De voetnoot luidt dan: ‘Lezing volgens […]. In MT ontbreken deze woorden’, met op de plek van de vierkante haken de naam van de oude vertaling(en) waaraan de aangevulde tekst is ontleend.

De formulering met ‘Lezing volgens […]’ wordt ook gebruikt in de (zeldzame) gevallen waarin in de masoretische tekst per ongeluk iets lijkt te zijn toegevoegd aan de oorspronkelijke tekst, en de NBV21 die toegevoegde tekst weglaat.

In de MT verschijnt ‘geroosterd graan’ twee keer in de opsomming. Waarschijnlijk is het per ongeluk dubbel overgeschreven.

In enkele gevallen kan er geen verantwoorde vertaling geboden worden van de tekst in de MT en bieden andere handschriften of de oude vertalingen geen uitkomst. Dan hebben de vertalers gekozen voor een aannemelijker tekst. De bijbehorende voetnoot spreekt dan over een ‘voorgestelde lezing’.

Er bestaat op basis van Nehemia 7:70-71 en Ezra 2:69 brede overeenstemming onder de uitleggers dat ‘mine zilver’ hier is weggevallen.

Wanneer de door de NBV21 gevolgde tekstvariant exact overeenstemt met een variant aangetroffen in een oude vertaling, spreekt de bijbehorende voetnoot van ‘volgens’ of ‘overeenkomstig’, gevolgd door de naam van de betreffende oude vertaling. Dat is het geval in alle bovengenoemde voorbeelden.

Wanneer de variant indirect wordt gesteund door een oude vertaling, spreekt de voetnoot van ‘ondersteund door’ gevolgd door de naam van de betreffende oude vertaling.

Waarschijnlijk is in de masoretische tekst een letter weggevallen. De Septuaginta heeft niet ‘de lijken’, maar wel woorden van gelijke strekking in het meervoud: ‘zij die in de graven zijn’. Daarmee geeft de Septuaginta indirecte steun aan de gekozen lezing van het Hebreeuws.

Wanneer meer dan de helft van de tekstgetuigen een variant steunt, worden deze in de voetnoot samengevat als ‘de meeste getuigen’.

De voetnoten verwijzen naar tekstgetuigen: oude handschriften, teksten en vertalingen. Hier volgt een korte toelichting bij de meest gebruikte termen in de voetnoten.

Oud handschrift van de Masoretische Tekst (930 n.Chr.). Waarschijnlijk ouder dan de Codex Leningradensis, maar niet compleet en dus minder bruikbaar. Lees meer.

Joodse vertaler van de Hebreeuwse Bijbel in het Grieks in de tweede eeuw n.Chr. Met de naam Aquila wordt verwezen naar zijn Bijbelvertaling. Lees meer.

Oudste complete handschrift van de Masoretische Tekst (1008 n.Chr.). Lees meer.

Vertaler van de Bijbel in het Latijn (Vulgata). Met de naam Hiëronymus wordt speciaal verwezen naar zijn vertaling van de Psalmen.

Overgeleverde Hebreeuwse tekst van de Bijbel. Belangrijke Hebreeuwse handschriften die deze tekst bevatten zijn de Codex Aleppo en de Codex Leningradensis. Lees meer.

Soms wordt naar een parallelle Bijbeltekst verwezen als deze de meest waarschijnlijke tekstvariant heeft bewaard.

Oude Syrische Bijbelvertaling. Lees meer.

Eén van de Hebreeuws Bijbelhandschriften gevonden in de omgeving van de Dode Zee. Lees meer.

Oudste Griekse vertaling van het Oude Testament, gemaakt in de laatste drie eeuwen v.Chr. De gebruikte uitgave is de Göttingen-editie. Als deze niet beschikbaar is voor een bepaald boek is de hand-editie van A. Rahlfs gebruikt. De frase ‘sommige handschriften van de Septuaginta’ verwijst naar handschriften die afwijken van Göttingen/Rahlfs, bijvoorbeeld die van de Luciaanse traditie. Lees meer.

Joodse vertaler van de Hebreeuwse Bijbel in het Grieks in de tweede eeuw n.Chr. Met de naam Symmachus wordt verwezen naar zijn Bijbelvertaling. Lees meer.

Oude Aramese vertaling van het Oude Testament. Lees meer.

Joodse vertaler van de Hebreeuwse Bijbel in het Grieks in de tweede eeuw n.Chr. Met de naam Theodotion wordt verwezen naar zijn Bijbelvertaling. Lees meer.

Verzamelnaam van Latijnse Bijbelvertalingen ouder dan de Vulgata. Lees meer.

Oude Latijnse Bijbelvertaling, gemaakt door Hiëronymus aan het eind van de vierde en begin van de vijfde eeuw n.Chr. Lees meer.

In Jesaja 27:2 staat: ‘Bezing op die dag de prachtige wijngaard.’ De bijbehorende voetnoot vermeldt dat MT ‘een wijngaard van wijn’ heeft in plaats van ‘de prachtige wijngaard’. In dit geval geeft de Biblia Hebraica Stuttgartensia ten onrechte niet de MT weer, maar de verbeterde tekst. MT komt hier niet overeen met deze tekstuitgave, maar met de Codex Leningradensis en Codex Aleppo.

In de NBV21 zijn elf deuterocanonieke boeken opgenomen. Niet elke gedrukte editie van de NBV21 bevat deze boeken.

De deuterocanonieke boeken vallen buiten de Hebreeuwse Bijbel. Ze maken wel onderdeel uit van bijvoorbeeld de Septuaginta en de Vulgata. Ze worden  in verschillende Nederlandse kerken gelezen en hebben in meerdere kerkelijke tradities autoriteit. De NBV21 volgt een vaste selectie van deuterocanonieke boeken, die gebaseerd is op een wereldwijde interconfessionele afspraak (vastgelegd in de Guidelines for Interconfessional Cooperation in Translating the Bible, Rome 1987).

De vertaling van de deuterocanonieke boeken is gebaseerd op de overgeleverde Griekse teksten. De gebruikte brontekstedities zijn verschillende delen van de Göttingen-editie (voluit: Septuaginta: Vetus Testamentum Graecum, Auctoritate Academiae Scientiarum Gottingensis editum van het Septuaginta-Unternehmen te Göttingen).

De vertaling volgt deze Griekse tekst. Soms zijn er langere of kortere teksten beschikbaar vanuit de overlevering, zoals bij Tobit en Wijsheid van Jezus Sirach. Bijzonderheden van de Griekse tekst van Tobit en Wijsheid van Jezus Sirach worden in een noot bij deze boeken toegelicht.

Een noot in de deuterocanonieke boeken geeft doorgaans aan dat de vertalers redenen hadden om af te wijken van de tekst van de bronteksteditie. Deze tekst is een reconstructie van de oudste tekst op basis van de overgeleverde handschriften. Op plaatsen waar het zeer onzeker is wat de oudste tekst is, maken de vertalers soms een andere keuze dan de makers van de bronteksteditie. Als dit gebeurt wordt dat altijd verantwoord in een voetnoot.

Wanneer er in voetnoten sprake is van ‘andere handschriften’, wordt bedoeld: handschriften met een andere tekst dan de handschriften die door de vertaling zijn gevolgd. In sommige gevallen wordt verwezen naar oude vertalingen.

In enkele gevallen kan er geen verantwoorde vertaling geboden worden van de tekst in de gebruikte edities en hebben de vertalers gekozen voor een aannemelijker tekst dan de handschriften bieden. De bijbehorende voetnoot spreekt dan over een ‘voorgestelde lezing’.

Vermoedelijk stond hier oorspronkelijk mê straggeuesthai, ‘niet langer te wachten’. Want de tekst van de editie, ‘niet te strijden’ (mê strateuesthai), kan niet kloppen. In andere handschriften is deze lezing veranderd in ‘geen legerplaats op te slaan’ (mê stratopedeuesthai). In de noot wordt alleen de variant vermeld die in de handschriften staat waarop de hoofdtekst van de editie gebaseerd is.

Een aantal van de Griekse deuterocanonieke boeken heeft met zekerheid een Hebreeuwse of Aramese voorloper gehad. Soms is die tekst nog (deels) beschikbaar. Als het Grieks geen zinnige tekst oplevert, kan dan soms een beroep gedaan worden op Hebreeuwse of Aramese teksten. Als in de vertaling de Hebreeuwse of Aramese tekst gevolgd is, wordt dat verantwoord in een noot.

Soms is de Hebreeuwse tekst niet bekend, maar kan deze wel gereconstrueerd worden op basis van een of meerdere vertalingen. Wanneer de Hebreeuwse tekst op een reconstructie berust, wordt de formulering ‘Veronderstelde lezing van het Hebreeuws’ gebruikt. De formuleringen ‘overeenkomstig […]’ en ‘ondersteund door […]’, gevolgd door de naam van een oude vertaling, betekenen hetzelfde als in de voetnoten bij het Oude Testament.

In de Griekse tekst staat: ‘de purperen stoffen en het marmer’. De Griekse vertaler heeft bij het veronderstelde Hebreeuwse woord sjeesj, dat zowel ‘marmer’ als ‘linnen’ kan betekenen, de verkeerde keuze gemaakt door met ‘marmer’ te vertalen. Maar marmer rot niet weg en levert dus een onzinnige tekst op.

De Griekse tekst van het Nieuwe Testament is overgeleverd in duizenden handschriften en andere tekstgetuigen (teksten van kerkvaders en oude vertalingen). Doordat deze teksten met de hand werden overgeschreven, ontstonden overschrijffouten. In Matteüs 1:18 bijvoorbeeld hebben sommige handschriften het woord genesis (‘afstamming/oorsprong/geboorte’) en andere gennêsis (‘verwekking/geboorte’). Van deze twee varianten is er één de oudste, de ander een kopieerfout daarvan.

Naast dat er overschrijffouten zijn gemaakt, zijn bijna alle handschriften uit de eerste eeuwen verloren gegaan. Vanwege deze problemen zijn er tekstwetenschappers nodig om de oudste tekst te reconstrueren. Dat is in bijna alle gevallen goed mogelijk. Wel zijn er gevallen waar er een bepaalde mate van onzekerheid is over de oudste tekst.

De Griekse tekst wordt uitgegeven in een wetenschappelijke bronteksteditie. De hoofdtekst van zo’n editie geeft weer wat volgens de huidige wetenschappelijke kennis de oudste tekst het beste benadert. Onderaan elke pagina staat een verantwoording van de handschriften waarop de hoofdtekst gebaseerd is, en ook staan de varianten vermeld die in andere handschriften voorkomen. Zo is het mogelijk de keuze van de uitgevers van de editie te controleren.

De NBV21-vertaling van het Nieuwe Testament is gebaseerd op de overgeleverde Griekse tekst. Hiervoor wordt Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece van het Institut für Neutestamentliche Textforschung gebruikt, de meest gebruikte wetenschappelijke uitgave van de Griekse brontekst. De bronteksteditie voor de NBV (2004) was de zevenentwintigste editie van Nestle-Aland. De NBV21 maakt gebruik van de achtentwintigste editie (Stuttgart 2012). Deze bevat een verbeterde Griekse tekst van de katholieke brieven, die ontleend is aan het Novum Testamentum Graecum: Editio Critica Maior (Stuttgart 1997-). Deze laatste uitgave, kortweg de ECM genoemd, is de meest complete uitgave van de Griekse brontekst van het Nieuwe Testament.

Dankzij vorderingen in het wetenschappelijk onderzoek en de vondst van nieuwe handschriften wordt er van tijd tot tijd een nieuwe bronteksteditie uitgegeven. De ECM is nog niet voor alle boeken van het Nieuwe Testament beschikbaar. De nieuwe tekst van de katholieke brieven is opgenomen in de achtentwintigste editie van Nestle-Aland. De nieuwe teksten van Marcus en Handelingen zullen worden opgenomen in de negenentwintigste editie. De ECM-tekst van deze boeken is al beschikbaar en is in de NBV21 gevolgd.

Het gebruik van deze verbeterde bronteksten heeft tot enkele tekstuele wijzigingen geleid. Hierdoor komt de NBV21 volgens de huidige wetenschappelijke inzichten zo dicht mogelijk bij de oudste tekst van het Nieuwe Testament.

Wanneer er in het Nieuwe Testament in voetnoten sprake is van ‘andere handschriften’, wordt bedoeld: handschriften met een andere tekst dan de handschriften die door de vertaling zijn gevolgd. Deze voetnoten staan alleen op plaatsen waar er algemeen erkende onzekerheid is over de oudste tekst.

In enkele uitzonderlijke gevallen volgt de vertaling niet de hoofdtekst van de bronteksteditie, maar een variante lezing. Deze gevallen zijn voorzien van een voetnoot.

In andere gevallen van tekstuele onzekerheid wijst de voetnoot op het bestaan van één of meerdere varianten in de handschriften.

In Marcus, Handelingen en de katholieke brieven zijn er varianten die gelijkwaardig zijn. De uitgevers van de nieuwste bronteksteditie (ECM, zie hierboven) hebben in deze gevallen geen keuze willen maken, omdat er te weinig grond is om de ene variant boven de andere te verkiezen.

Bij de keuze tussen gelijkwaardige varianten volgt de NBV21 in de hoofdtekst doorgaans de NBV. In de gedrukte editie zijn gelijkwaardige varianten alleen in een voetnoot vermeld als ze vertaalbaar zijn én inhoudelijk een duidelijk andere tekst opleveren. Onderaan deze pagina staat de complete lijst met vertaalbare gelijkwaardige varianten.

In enkele gevallen staat een tekstgedeelte tussen vierkante haken. De bijbehorende voetnoot luidt: ‘Het gedeelte tussen vierkante haken is een oude toevoeging aan de Griekse tekst.’ Dit is het geval bij het lange slot van Marcus (16:9-20), het verhaal over de vrouw die niet door Jezus veroordeeld wordt (Johannes 7:53-8:11), en de lofprijzing na het Onzevader in Matteüs (6:13b). Er bestaat onder Bijbelwetenschappers grote overeenstemming dat deze tekstgedeelten niet behoren tot de oudste tekst van deze boeken. Omdat deze teksten in de liturgie van sommige kerken gebruikt worden, zijn ze tussen vierkante haken in de hoofdtekst geplaatst.

Lucas 22:43-44 en Lucas 23:34a behoren volgens de bronteksteditie ook tot deze categorie. De NBV21 kiest ervoor om deze teksten zonder haken (maar met voetnoot) in de hoofdtekst op te nemen, omdat er minder overeenstemming is over de oorspronkelijkheid van deze teksten dan bij de bovenstaande gevallen.

De NBV21 kent in het Nieuwe Testament ook nog een andere categorie voetnoten, te herkennen aan de formulering: ‘In latere handschriften staat …’.

Deze categorie noten wil laten zien dat de vertalers geen tekstgedeelten zijn vergeten. De tekstgedeelten die in deze noten staan, zijn bekend uit bepaalde vertalingen zoals de (Herziene) Statenvertaling. Deze vertalingen zijn gebaseerd op oudere brontekstedities uit de zestiende en zeventiende eeuw. Deze edities, vaak samengenomen met de term ‘Textus Receptus’, waren gebaseerd op enkele latere (laat-Byzantijnse) handschriften, uit de tiende tot en met de vijftiende eeuw. Ook is de invloed van de Vulgata, de destijds gezaghebbende Latijnse vertaling van de Bijbel, regelmatig merkbaar. De bronteksteditie waarop de NBV21 zich baseert, heeft een veel bredere basis in de handschriften en bouwt voort op eeuwen van wetenschappelijk onderzoek.

De versnummering werd in de zestiende eeuw ingevoerd. Daardoor kan het voorkomen dat de NBV21 in de hoofdtekst een versnummer overslaat, zoals in het bovenstaande voorbeeld. Dit tekstgedeelte ontbreekt in de oudste en beste handschriften en is daarom hoogstwaarschijnlijk een latere toevoeging.

Niet alle verschillen met oudere brontekstedities zijn in de voetnoten van de NBV21 opgenomen. Er is een selectie gemaakt van tekstvarianten die qua omvang of qua inhoud opvallend verschillen van de in de NBV21 gevolgde brontekst.

In enkele gevallen biedt een Grieks handschrift uit de vierde eeuw steun aan een variant uit deze categorie. Dan luidt de voetnoot: ‘In andere, meestal latere handschriften staat …’.

In Marcus, Handelingen en de katholieke brieven zijn er varianten die volgens de gebruikte bronteksteditie gelijkwaardig zijn. De uitgevers van de nieuwste bronteksteditie hebben in deze gevallen geen keuze willen maken, omdat er te weinig grond is om de ene variant boven de andere te verkiezen.

Bij de keuze tussen gelijkwaardige varianten volgt de NBV21 in de hoofdtekst doorgaans de NBV. In de gedrukte editie zijn gelijkwaardige varianten alleen in een voetnoot vermeld als ze vertaalbaar zijn én inhoudelijk een duidelijk andere tekst opleveren. Hieronder staat de complete lijst met vertaalbare gelijkwaardige varianten. De varianten die ook in de gedrukte versie zijn opgenomen, staan vetgedrukt.