Waarom Lucas de hemelvaart twee keer vertelt

Lucas is de enige schrijver in het Nieuwe Testament die vertelt over een hemelvaart van Jezus voor de ogen van de apostelen. Dat doet hij zowel aan het einde van zijn evangelie als aan het begin van Handelingen. Op het eerste gezicht ligt alles eenvoudig: Jezus is opgestaan en wordt veertig dagen later in de hemel opgenomen. Maar over de bedoeling van Lucas (zoals ik de auteur van het Evangelie volgens Lucas en De handelingen van de apostelen voor het gemak noem) is meer te zeggen.

Bij de andere auteurs van het Nieuwe Testament vallen de opstanding en de verheffing naar de hemel samen. De vraag is dus niet waarom de andere auteurs geen afzonderlijke hemelvaart vermelden, maar waarom Lucas er wel voor kiest om het zo te vertellen.

De hemelvaart is bij Lucas in elk geval niet nodig voor Jezus zelf, alsof Hij anders niet in de hemel zou zijn gekomen. Op de dag van de opstanding zegt Jezus dat Hij zijn glorie in moest gaan (Lucas 24:26); daar is Hij kennelijk al. Noch in zijn evangelie, noch in Handelingen presenteert Lucas de opstanding en de hemelvaart als twee afzonderlijke stappen op weg naar de hemel of als complementaire gebeurtenissen. In Handelingen 3:21 verwijst hij bijvoorbeeld naar de opstanding met de frase 'Jezus, die in de hemel moest worden opgenomen', terwijl in 10:40 en 42 op dezelfde plek in het betoog verwezen wordt naar God, die 'Hem op de derde dag weer tot leven [heeft] gewekt' en dat Christus 'door God is aangesteld als rechter'.

Kort gezegd is de hemelvaart bij Lucas geen gebeurtenis van dezelfde orde als de opstanding, maar maakt zij deel uit van het hele gebeuren van de opstanding, als een soort afsluiting. Vanuit de hemel manifesteert de opgestane Jezus zich op aarde op een manier die doet denken aan godsverschijningen.

De hemelvaart is niet noodzakelijk voor Jezus zelf (behalve om terug te keren naar waar Hij al vandaan kwam), maar vormt vooral een teken gericht aan de elf en degenen die bij hen waren. Dat roept de vraag op: wat betekent de hemelvaart?

In Lucas laat de hemelvaart zien hoe Jezus afscheid neemt, waarna de leerlingen door hun aanbidding tonen dat ze zijn ware identiteit begrijpen (Lucas 24:52). Hiermee geeft Lucas zijn eerste boek een gepast slot.

Bijbelwetenschappers hebben erop gewezen dat de hemelvaart van Jezus overeenkomsten vertoont met andere hemelvaarten in de Grieks-Romeinse literatuur. Zo'n hemelvaart is vaak de climax van een levensverhaal, een letterlijke apotheose. Een tenhemelopneming maakt namelijk duidelijk dat het gaat om iemand met goddelijke status. Zij legitimeert de cultische verering van de betreffende figuur.

Iets dergelijks vertelt Lucas in het geval van Jezus. Op een manier die herkenbaar is voor lezers van zijn tijd, laat Lucas zien dat Jezus de authentieke vertegenwoordiger van God is, zijn geliefde Zoon. Jezus' wijze van heengaan bevestigt zijn hemelse koningschap.

De apostelen erkennen deze werkelijkheid door Hem als Heer te eren. Vervolgens doen ze wat Jezus hun heeft opgedragen: terwijl Jezus op weg gaat naar het hemelse huis van zijn Vader, begeven zij zich naar de tempel, het aardse huis van de Vader (Lucas 24:52-53; 2:49). Dat opent de mogelijkheid voor een vervolg dat zich richt op de apostelen – en dat is het onderwerp van Lucas’ tweede boek.

Lucas vertelt ook over de hemelvaart aan het begin van Handelingen. Veel aan dit begin is opmerkelijk. Lucas is bijvoorbeeld erg vaag over de chronologie en de plaats waar het verhaal zich afspeelt. Het is niet duidelijk waar Lucas stopt met berichten en echt begint te vertellen. Pas in Handelingen 1:12 bijvoorbeeld, na de hemelvaart, vernemen we dat deze heeft plaatsgevonden op de Olijfberg.

Bovendien herhaalt Lucas meerdere keren elementen die al in zijn evangelie aanwezig zijn: de verschijningen van de Heer Jezus, de belofte van de Geest, de hemelvaart en de terugkeer naar Jeruzalem. De lijst van de elf apostelen en hun metgezellen (Handelingen 1:13–14) is eveneens vertrouwd voor lezers van het evangelie.

De episode over de vervanging van Judas (Handelingen 1:15-26) daarentegen is volledig nieuw. Maar deze vloeit logisch voort uit het feit dat er nog maar elf apostelen op de zojuist gegeven lijst staan, en vormt een noodzakelijke voorgeschiedenis voordat het college van de apostelen weer voltallig de missie kan vervullen die het is toevertrouwd. Het zou haast onvoorstelbaar zijn dat de door Jezus zelf uitverkozen getuigen niet met het symbolische aantal van twaalf hun taak zouden aanvatten.

Het lijkt er dus op dat heel hoofdstuk 1 fungeert als de inleiding op het verhaal van Handelingen, waarin Lucas als het ware de pionnen op het bord plaatst. Gedurende het hoofdstuk wordt Lucas steeds concreter en maakt hij zich geleidelijk los van de inhoud van zijn evangelie. In Handelingen 1:1-14 probeert hij een brug te slaan tussen zijn twee werken, waarbij hij materiaal uit zijn evangelie gebruikt om zijn nieuwe vertelling te openen.

Maar dan is het wel interessant wat Lucas anders vertelt en waarom.

Lucas begint zijn tweede boek als volgt:

De periode van veertig dagen (vers 3) valt direct op als iets nieuws. Hierbij is het van belang dat hij dit verbindt aan de verschijningen en het onderricht aan de apostelen. Dat doet denken aan 4 Ezra, een Joods geschrift uit dezelfde tijd als Handelingen. Voordat Ezra in de hemel wordt opgenomen, krijgt hij veertig dagen de tijd om de hele Hebreeuwse Bijbel (die verloren was gegaan) en nog zeventig geheime boeken te dicteren aan vijf razendsnelle klerken.

Op een vergelijkbare manier geeft Jezus veertig dagen lang onderricht. Lucas wil daarmee zeggen dat de apostelen toegerust waren voor de taak die hun te wachten stond. Aan het begin van een boek waarin hun handelen centraal staat, is dat belangrijke informatie.

Dit nieuwe element roept wel de vraag op hoe je Lucas 24 en Handelingen 1 chronologisch aan elkaar moet knopen. Want Lucas 24 zwijgt over een periode van veertig dagen tussen de dag van de opstanding en de hemelvaart:

Traditioneel leest men die veertig dagen in tussen de twee bovenstaande verzen. Dat is strikt genomen mogelijk, maar wel wat gekunsteld. Een andere mogelijkheid is dat Lucas in Handelingen 1:4 chronologisch weer terugspringt naar de dag van de opstanding en die veertig dagen onderricht dus ná de hemelvaart plaatsvinden. Een probleem voor deze hypothese is dat Jezus in vers 4 verwijst naar een eerder door Hem meegedeelde belofte van de Vader over de komst van de Geest. Aangezien die verwijzing hoogstwaarschijnlijk betrekking heeft op Lucas 24:49, kan de samenkomst in Handelingen 1 niet dezelfde zijn als die in Lucas 24.

Lucas lijkt niet bijzonder gespitst op de chronologische gang van zaken. De veertig dagen dienen dan ook niet primair om het verhaal chronologisch te ordenen, maar om een periode van onderricht onder de aandacht te brengen. Bovendien vertelt Lucas wel vaker hetzelfde op een net andere manier en is hij chronologisch niet altijd even precies. Waarschijnlijk hebben we dus te maken met een geval van Lucaanse variatie. Hij laat de precieze chronologie van de gebeurtenissen over aan de verbeelding van de lezer.

Ook het volgende onderdeel van het verhaal (Handelingen 1:4-8) is gericht op het perspectief dat Lucas in het boek Handelingen wil geven.

Jezus herhaalt eerst het onderwijs uit het evangelie over de komst van de Geest naar de leerlingen (een combinatie van teksten uit het einde en het begin van het evangelie, Lucas 24:49 en 3:16). Dan krijgt Jezus de vraag of Hij spoedig het koningschap over Israël gaat herstellen.

Dat is geen domme vraag, aangezien Lucas zelf het herstel van Israël in zijn evangelie heeft aangekondigd. Met name in de eerste twee hoofdstukken daarvan is de verlossing van Israël door messias Jezus een belangrijk thema. Nu Jezus verhoogd was tot hemelse glorie, zou Hij naar de tempel kunnen terugkeren om namens God over Israël te heersen.

Maar Jezus stelt het perspectief bij: het moment van de definitieve verlossing weet alleen de Vader. De taak van de apostelen is om met de kracht van de Geest te getuigen tot aan de uiteinden van de aarde. Zo opent Jezus een nieuw perspectief: een nieuw tijdperk waarin uit alle volken een volk gevormd wordt dat God vereert (Handelingen 15:14). De richting die Jezus aanduidt, wordt in het boek Handelingen daadwerkelijk gevolgd.

Het volgende onderdeel (Handelingen 1:9-11) bestaat uit Jezus’ hemelvaart en de reacties daarop.

Een nieuw element is dat Jezus wordt meegenomen door een wolk. Zoals de engelen even later zeggen, is dat dezelfde manier als waarop Jezus terugkomt (zie Lucas 21:27). Waarom zet Lucas de hemelvaart hier in het teken van Jezus’ terugkomst?

Dit verband ligt voor Lucas en de eerste lezers voor de hand. Volgens Joodse teksten had God sommige rechtvaardigen, bijvoorbeeld Elia, in de hemel opgenomen zodat zij in de eindtijd een rol konden spelen in het herstel van Israël. Zo ook hier: Jezus’ tenhemelopneming is een verzekering van zijn rol aan het einde van de tijd. Dit vult Jezus’ eerdere correctie aan: de tijd van de verlossing is onbekend, maar die komt zeker.

De engelen zeggen dat de apostelen niet meer omhoog hoeven te staren. Wat de apostelen wel moeten doen, staat er niet. Toch lijkt de vermaning en de verzekering van de engelen bepaald gedrag op het oog te hebben. Vanuit de nabije en wijdere context vallen hier ten minste drie dingen over te zeggen.

Ten eerste laat Lucas meermaals doorschemeren dat een overspannen verwachting van de jongste dag niet de juiste houding is. Die komt wel, spoedig ook, maar na de verwoesting van Jeruzalem is er eerst een periode van de heidenen. Als hun tijd voorbij is zullen tekenen de komst van de Mensenzoon aankondigen. Als die tekenen zich aandienen, moeten de leerlingen zich oprichten en het hoofd opheffen (Lucas 21:24-28).

De engelen spreken zich dus uit in overeenstemming met Jezus' onderwijs: Hij komt zeker terug, maar pas wanneer de tekenen zich aandienen. Het is nu niet nodig naar de hemel te blijven staren.

Ten tweede is het duidelijk dat het gewenste gedrag van de apostelen te maken heeft met de zekerheid van Jezus’ terugkomst. Nu die vaststaat, kunnen ze zich richten op de zojuist gegeven opdracht van Jezus: in Jeruzalem wachten op de Geest. Als wat de engelen zeggen een aanvulling is op de perspectiefwijziging die Jezus gaf, ligt het inderdaad voor de hand dat ze Jezus' recente aanwijzingen veronderstellen en niet meer hoeven te herhalen.

Ten derde biedt het geheel van Lucas-Handelingen hierop nog een aanvulling. Jezus’ opstanding is ook zijn aanstelling tot rechter (Handelingen 10:42; 17:31-32). De terugkomst van Jezus valt vanzelfsprekend samen met het laatste oordeel en de verlossing. De verzekering dat Jezus naar de aarde zal terugkomen, maakt de tijd die daaraan voorafgaat een periode om tot inkeer te komen en zich te laten redden. Dit bekendmaken is precies wat de apostelen in Handelingen gaan doen.

De hemelvaart van Jezus zet een duidelijke streep, met een tijd ervoor en een tijd erna. Bij Lucas valt dit samen met het einde van zijn eerste en het begin van het tweede boek. Terwijl in Lucas 24 de hemelvaart in het teken staat van Jezus’ afscheid en hemelse status, is het perspectief in Handelingen 1 gericht op Jezus’ terugkomst. Die komst schept de horizon van een nieuw tijdperk, waarin de apostelen Jezus’ werk, vervuld van de kracht van zijn Geest, op aarde voortzetten. Voordat de Heer een rechtvaardig oordeel velt en de verlossing definitief aanbreekt, moeten de apostelen aan zoveel mogelijk mensen Gods vergeving bekendmaken.

Drs. C. Hoogerwerf is Specialist Vertalen en Exegese Nieuwe Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap.

Cor Hoogerwerf, 'Waarom Lucas de hemelvaart twee keer vertelt' in: Met Andere Woorden 44/online (14 mei 2025), debijbel.nl.

Dit is een uitgebreidere versie van Cor Hoogerwerf, 'Waarom Lucas de hemelvaart een tweede keer vertelt' in: Friesch Dagblad (3 mei 2025), 22.