Lijden als straf van God (?)

‘Waarom lijden wij?’ De vraag naar het lijden, het waarom en de zin en onzin ervan, houdt de mensheid al eeuwenlang bezig. Zijn mensen dan verantwoordelijk voor hun eigen ongeluk, voor hun eigen lijden?

Wie zondigt, wordt gestraft. Zo lijkt het soms wel in de Bijbel. Doorheen heel het Oude Testament staat het vol van verklaringen van collectief lijden als ‘straf van God’. Denken maar aan de talloze Bijbelboeken die geschreven werden tegen de achtergrond van de Assyrische (o.a. Jesaja, Amos) en Babylonische ballingschappen (o.a. Jeremia, Klaagliederen, Ezechiël) of Perzische dreiging (o.a. Ester, Nehemia) Ook individuen worden gestraft: zo sterft het kind van koning David nadat hij zijn legeraanvoerder Uria liet doden om zijn relatie met diens vrouw te verdoezelen. Wie in het Oude Testament op zoek is naar een ‘schuldloos lijden’ kan wel in het boek Job terecht: daar is de rechtschapen Job het slachtoffer van wat de facto een weddenschap is tussen God en de duivel.

Deze vergeldingsleer – ‘boontje komt om zijn loontje’ zeg maar – schuurt voor vele gelovigen in de eenentwintigste eeuw. God kan toch niet de oorzaak van al het lijden in de wereld zijn? God kan toch niet als schuldige aangeduid worden voor al de doden in Yemen, Congo, Oekraïne of Gaza? En wat dan met ziektes, zoals kanker, waar zovelen mee geconfronteerd worden? Is het lijden van die mensen het gevolg van zelfgemaakte fouten?

In Lucas 13:1-9 gooit Jezus deze gedachtegang volledig overboord: Hij verwerpt de vergeldingsleer. De apostelen vragen namelijk aan Jezus of de Galileeërs die vermoord waren terwijl ze offers brachten in de tempel, zondaren waren en daarom aan hun eind kwamen. Ook een tweede incident wordt vermeld: blijkbaar zijn er 18 mensen onder een toren terechtgekomen in Jeruzalem. We weten niet veel over deze twee incidenten – ook niet of ze historisch zijn of niet. Wat wel duidelijk is, is dat Jezus de slachtoffers geen schuld toekent voor hun vroegtijdig einde. Hij zegt hetzelfde in het negende hoofdstuk van het Johannesevangelie. Daarin vragen de apostelen of een blindgeboren man – iemand met een handicap – zelf, dan wel zijn ouders, schuld hebben aan zijn blindheid. ‘Hij niet, en zijn ouders ook niet,’ is het antwoord van Jezus. Nee, lijden is niet de schuld van de slachtoffers, het is geen straf van God.

Zo is het menselijke leed in Yemen, Congo, Oekraïne en Gaza het resultaat van menselijk – en niet goddelijk – handelen. Het is dus de mens die zijn godgegeven vrijheid misbruikt om verschrikkelijke zaken te doen. Het is de mens – meer bepaald een handvol dictators – die zich god waant in deze wereld. En laat dit nu net de ‘oerzonde’ zijn. Net zoals Adam en Eva zich wilden verheffen tot het niveau van God door te eten van de vrucht van de boom van goed en kwaad, zo verheffen de dictators zichzelf tot God – al dan niet met gouden standbeelden in een AI-filmpje.

Jezus verwerpt dus een straffend godsbeeld. Dit betekent echter niet dat er geen nood tot bekering meer is. Dit maakt Jezus eveneens duidelijk in het eerder aangehaalde Lucas 13. Hij vertelt de parabel van de onvruchtbare vijgenboom, waarin de mens de boom is, God de eigenaar van de wijngaard en Hijzelf de wijngaardenier, die ten voordele van de mens pleit. Als mens dienen we te beseffen dat we allemaal beperkt en zondig zijn. Maar … hiervoor krijgen wij barmhartigheid: ook wanneer we geen vrucht dragen, krijgen we de kans om ons te bekeren tot God; om mensen te worden die meewerken aan het koninkrijk van God. Ware bekering ligt in het niet veroordelen van onze medemens. Want hoe vaak hebben we zelf al niet gezegd ‘Waar rook is, moet vuur zijn’? Eigenlijk deden de apostelen van Jezus hetzelfde toen ze aannamen dat de gestorvenen in de twee vermelde incidenten schuldig waren, zondaars ten aanzien van God, die gestraft werden. Ware bekering ligt in het niet veroordelen van de ander. Wijzelf krijgen immers ook tweede kans van God om vrucht te dragen in deze wereld.

‘Waarom lijden wij?’ Het is een vraag die de mens zich al heel zijn bestaan stelt, en ook zal blijven stellen. De waaromvraag wordt waarschijnlijk nooit beantwoord. Wat wel duidelijk is, is dat Jezus ons bevrijdt van een straffend godsbeeld, met alle schuldlast die erbij komt. Maar Hij roept ons tegelijk op om niet zelf god te spelen – om leerlingen naar zijn Woord te zijn.

Emmanuel Wybo, Theoloog en directeur van Biblia en de Bijbeldienst van het bisdom Brugge