Désanne van Brederode: ‘Job stelt me de vraag: hoe ben ik een vriend voor anderen?’
‘De vrienden van Job fascineren me’, zegt filosofe en schrijfster Désanne van Brederode
Van Brederode werkte mee aan De lijdende mens. Perspectieven op lijden, schuld en troost bij het boek Job. Ik spreek met haar over haar essay in dit boek, waarin twee fictieve oosterse vrienden met Job in gesprek gaan.
Wat boeit jou aan het Bijbelboek Job?
‘Vooral, zoals ik al zei, het gedrag van de vrienden van Job. Hoe zij beredeneren dat Jobs ellende wel het gevolg móét zijn van slecht gedrag. De eerste vriend steekt meteen van wal in hoofdstuk 4
Ook de hoofdstukken waarin God zelf tot Job spreekt, vind ik intrigerend. Wat ik mooi vind, is dat het verhaal alle ruimte geeft voor wanhoop en radeloosheid, zonder te beloven dat het allemaal goed komt.’
Het viel je op dat de vrienden betekenis probeerden te geven aan lijden – niet lijden van henzelf, maar van iemand anders: Job.
‘Ik begrijp goed dat mensen zelf proberen betekenis te geven aan een ziekte of ramp die hen overkomt. Maar het gaat fout als ik ongevraagd de intieme ruimte van iemand anders binnenstap om een soort simpele troost te geven. Tegenwoordig is ‘karma’ heel populair. De gedachte is: je maakt iets ergs mee, je kunt daarvoor in dit leven geen verklaring vinden, dus dan moet je iets leren of uitzuiveren vanwege je daden in een vorig leven. Want je oogst wat je zaait.’
Waarom laat je juist over dit thema twee fictieve vrienden met Job in gesprek gaan?
‘Omdat het me stoort dat het idee van karma vaak makkelijk en goedkoop wordt toegepast. Waardoor je als vriend van iemand die lijdt, niets meer hoeft te doen, want de verklaring van het leed is er al. Ik voer in mijn essay twee vrienden op. De eerste doet ongeveer wat ik zonet zei. De tweede vriend vliegt het anders aan: “Wát ook de oorzaak is van jouw leed Job, het is ook een beginpunt. Je kunt je vanaf nu verplaatsen in alle andere mensen die verschrikkelijke dingen meemaken.” Zo kijk ik er zelf naar. Die benadering zie ik ook bij mijn Syrische vrienden. Ze vragen zich niet af waar de mensen die onder Assad gemarteld zijn, dit aan te danken hebben. Nee, hun ervaringen geven hen een diep verlangen om dicht bij anderen te staan die zoiets vreselijks ook meemaken. Je kunt God in je ellende kwijt zijn – zoals ook Jezus, toen Hij uitriep:
En juist dat is een ervaring die mensen met elkaar verbindt, wát ze ook geloven. Dan ben je niet bezig met ellende als straf, maar is ellende een impuls voor compassie en meeleven.’
Aan het eind van je essay maak je een sprong van het lijden van mensen naar God zelf, die gaat lijden als mens. Hoe kwam je erbij deze sprong te maken vanuit het boek Job?
‘Je kunt het zien als een vooraankondiging van de menswording van God, die zelf gaat lijden, in de persoon van Jezus. Dat ik daar bij uitkwam, had ik van tevoren niet bedacht. Maar zo gaat dat vaker als ik aan het schrijven ben, haha!
Hoe ik hierop kwam? In plaats van me af te vragen ‘’Waarom staat God dit toe?” stelde ik me voor dat God verdriet heeft van alle lijden. Nee’ – Van Brederode aarzelt even – ‘ik wil God niet zomaar allerlei emoties toedichten. Maar ik kan me voorstellen dat God deze wereld – mét de haat en de verschrikkingen die we elkaar aandoen – zelf wilde ervaren. Voor mij is God niet Iemand die ver weg in de kosmos onbewogen naar zijn schepping kijkt, maar Iemand die aanwezig is in vriendschap, zelfs in verlatenheid. Als mensen echt naast elkaar staan, zie ik God aan het werk.’
Kan een oud boek Job mensen vandaag nog helpen in het omgaan met lijden?
‘Job kan mensen van deze tijd – ook als ze niet gelovig zijn – helpen om zich af te vragen: “Hoe ben ik een vriend voor anderen?” en: “Als ik iemand in nood zie, bedenk ik dan van alles om dat lijden zo snel mogelijk weg te poetsen of er een verklaring voor te vinden? Of ben ik er echt voor die ander, zie ik zijn ellende onder ogen, en durf ik nodig te zijn?”
Aan de vrienden van Job zie je wat er mis kan gaan als je een vriend of vriendin wilt zijn van mensen om je heen. Dat kan herkenning oproepen. Ik herken mezelf in de vrienden die, met de beste bedoelingen, hun theorietjes spuien. Dat maakt het verhaal van Job tijdloos actueel.’
Wie moeten volgens jou het boek De lijdende mens lezen?
‘Ik denk allereerst aan mensen die zelf een crisis doormaken – maar pas wel op dat je jezelf niet meteen vergelijkt met Job. Job máákt nogal wat mee zeg! Het boek helpt je vooral om oog en oor te houden voor het lijden van anderen. Hoe afgrondelijk diep het is en hoe lang het doorwerkt. In onze tijd accepteren we het dat iemand die zijn partner verloren heeft, een tijdje in de rouw is. Maar daarna willen we snel door naar een nieuwe fase. Dat doen we ook bij vluchtelingen. We zeggen: “Sla de zwarte bladzijde om, maak gebruik van de kansen die je hier krijgt.” Het boek Job laat zien dat je die bladzij niet zomaar mag omslaan. Vinden we nog de ruimte om vreselijke dingen uit het Journaal de nacht mee in te nemen en ervan wakker te liggen?
Als je er – net als ik – naar verlangt om warm en met hartelijke interesse te leven, kun je veel hebben aan De lijdende mens. Of als je gehinderd wordt door de verharding in onze tijd en de neiging om overal een mening over te hebben. Hoe blijf je open en ontvankelijk? Heb je de moed om, net als Job, met lege handen te staan? In lege handen past heel erg veel.’
