Ruth in gesprek met Genesis

Het boek Ruth is een mooi en eenvoudig liefdesverhaal over Ruth en Boaz. Maar die eenvoud is bedrieglijk: hoe beter je kijkt, hoe meer je ziet. Je kunt bijvoorbeeld ontdekken dat het boek Ruth in gesprek is met allerlei delen van de Hebreeuwse Bijbel, het Oude Testament. Daardoor krijgt het boek een rijkere betekenis. In deze blog bekijken we de verbanden met Genesis.

De schrijver van het boek Ruth laat aan het begin en aan het eind van dit boek merken dat hij (of zij) het boek Genesis kent.

‘Hongersnood’ en ‘als vreemdeling wonen’ zijn bekende thema’s uit het boek Genesis. Bijvoorbeeld bij Abraham in Genesis 12:10 als hij naar Egypte gaat vanwege hongersnood.

Het geslachtsregister aan het eind van Ruth pikt de draad op waar de geslachtsregisters in Genesis waren gestopt en slaat de brug naar David:

In Ruth 4 verwijzen de oudsten in de poort expliciet naar Lea en Rachel, Peres, Tamar en Juda:

De oudsten wensen dat Ruth zal zijn als Lea en Rachel (Ruth 4:11). Deze vrouwen hebben het huis van Israël groot gemaakt. Bij Lea en Rachel wordt expliciet verteld dat het God of de HEER is die kinderen geeft en Lea en Rachel zwanger laat worden. Bijvoorbeeld in Genesis 30:5-6 en 30:24:

Bedenk goed: Ruth was al tien jaar getrouwd geweest met Machlon, Naomi’s zoon, zonder dat ze kinderen kregen. Dat de familielijn doorgaat, spreekt niet voor zich. Het is God die daarvoor zorgt. In Genesis en in Ruth. Israël bestaat dankzij God.

Rebekka wordt niet expliciet genoemd in het boek Ruth. Maar er zijn opvallende overeenkomsten tussen Ruth en het verhaal over Rebekka in Genesis 24. Daar is de vraag of een huwelijkskandidaat voor Isaak wel met Abrahams knecht mee wil komen naar Kanaän. Uiteindelijk spreekt Rebekka het verlossende woord: ‘Ik ga mee’ (Gen 24:58). Hetzelfde werkwoord, halach, wordt in Ruth 1 ook voor Ruth gebruikt. Ook Ruth is bereid om mee te gaan. Sterker nog: ze is vastbesloten.

Rebekka werd nog een beetje aangemoedigd door Abrahams knecht om mee te gaan. Naomi probeert Ruth juist te ontmoedigen. Maar het haalt niets uit. Ruths besluit om mee te gaan staat vast. Zo overtreft ze als het ware Rebekka nog in vastbeslotenheid. En zo treedt Ruth in de voetsporen van Abraham door alles achter te laten.

In Genesis 24 zet Abraham de komst van een vrouw voor Isaak in het licht van zijn eigen roeping om zijn geboorteland te verlaten:

Deze woorden van Abraham komen overeen met wat Boaz over Ruth zegt (Ruth 2:11-12):

Ruth is op die manier de vrouwelijke tegenhanger van Abraham. Ook zij verlaat haar geboorteland, ze vertrouwt zich toe aan de God van Israël en ondervindt, net als Abraham, Gods zegen.

Zo brengt de schrijver Ruth in verband met de oergeschiedenis van Israël, en met Abraham in het bijzonder.

Het boek Ruth geeft in 4:12 een voorzet om Ruth met Tamar uit Genesis 38 te vergelijken. Bovendien speelt zowel in Ruth als in Genesis 38 het zwagerhuwelijk een grote rol.

Tamar trouwt met Juda’s oudste zoon, Er. Maar Er sterft, en er is geen kind. Daarom verplicht Juda zijn tweede zoon, Onan, om de zwagerplicht te vervullen. Maar Onan verspilt zijn zaad, want, zo overweegt hij ‘zo’n kind zou niet als zijn nageslacht gelden’. Als Onan sterft, houdt Juda zijn derde zoon (Sela) achter, maar zonder Tamar haar vrijheid te geven. Zo houdt Juda haar aan het lijntje. Er komt geen nagelacht voor Er, maar zij kan ook niet verder met haar leven.

Tamar komt daarom zelf in actie; zij verleidt Juda door een list, en zonder dat hij haar herkent. Als blijkt dat Tamar zwanger is, wordt ze bijna gedood, wegens echtbreuk. Maar als ze vertelt wie de vader is, beseft Juda dat Tamar in haar recht staat en dat de fout bij hem ligt.

Tamar krijgt een tweeling, Peres en Zerach. En de oudste van die twee, Peres, is de stamvader van de lijn die, via Boaz, loopt naar David.

Het verhaal van Ruth is hiervan een gespiegelde versie. In Genesis 38 draait het om de onwilligheid van mannen. Onan wil niet, Juda wil niet, en dat is onrechtvaardig ten opzichte van Tamar. In Ruth gaat het om bereidwilligheid en trouw.

Het nachtelijke avontuur op de dorsvloer in Ruth 3 lijkt te beginnen als een verleidingsscene. Wordt Ruth een tweede Tamar? Het is humoristisch én veelzeggend dat de ontmoeting van Ruth en Boaz heel anders verloopt. Ruth, zo constateert Boaz, is trouw aan haar schoonmoeder en overleden man. Dat hoefde ze volgens de letter van de wet niet te doen, in principe was ze vrij om te doen wat ze wilde. Ruths trouw gaat verder dan haar verplichting.

Als Ruth Boaz érgens toe verleidt, dan is het om haar trouw op zijn beurt ook met trouw te beantwoorden. Ook hij toont overvloedige goedheid en doet meer dan hij verplicht is, in liefde en trouw.

Niet zo geschikt voor een Hollywoodfilm, wél een prachtig ideaalbeeld, juist als contrast bij het verhaal van Tamar en Juda.

Behalve naar Genesis verwijst het boek Ruth ook naar andere teksten in het Oude Testament, zoals naar de Toraregels over het zwagerhuwelijk en het losserschap. Opvallend is daarbij dat in het verhaal van Ruth deze twee regels verbonden worden – Boaz sluit als losser een soort zwagerhuwelijk met Ruth – terwijl ze in de Tora zelf niet verbonden zijn. Het zwagerhuwelijk is iets tussen broers, het losserschap speelt zich af binnen een veel wijdere familiekring. Maar in Ruth worden die twee wetten creatief verbonden.  

Dat brengt ons nog eenmaal bij Genesis. Want het gaat niet om twee willekeurige wetten. Het draait in Ruth 4 enerzijds om land, om erfdeel, en anderzijds om nageslacht, de naam. Het eerste wordt beschermd door het losserschap, het tweede door het zwagerhuwelijk. En die twee dingen – erfbezit en nageslacht – zijn precies de twee aspecten van Gods belofte aan Abram belooft: het land dat hij in bezit krijgt en het nageslacht.

Het verhaal van Ruth zet dus niet alleen de lijn van Genesis voort, maar haakt ook aan bij de twee hoofdelementen van Gods belofte aan Abram, landbezit en nageslacht. Beide vragen om bescherming. En de twee wetten die daarvoor zorgen, vloeien in dit verhaal samen.

Het boek Ruth voert een levendig gesprek met teksten en tradities uit het Oude Testament. Tegelijk vertelt het een uniek verhaal.

Ruth wordt verbonden met de groten van Israël, Abraham en David. De lijn vanuit Genesis wordt doorgetrokken. Net als Abraham kiest Ruth voor Israëls God en laat daarvoor haar geboorteland achter. Ruth krijgt zo de trekken van een vrouwelijke Abraham.

Tegenover de onwil rond het zwagerhuwelijk in het verhaal over Tamar en Juda, schetst het boek Ruth een beeld van een leven volgens liefde en trouw, waarin je verder gaat dan je volgens de regels verplicht bent.

En door de wetten rond zwagerhuwelijk en losserschap ineen te laten vloeien, worden beide aspecten van Gods belofte aan Abram, landbezit en nageslacht, hecht met elkaar verbonden en verzekerd. Zo verwijst het boek naar een gezegende en ideale toekomst.    

Ruth zoekt het goede en is trouw aan God en haar naasten. Zij is een voorbeeld om na te volgen. Maar dat niet alleen. Zij is ook, samen met Boaz, een voorloper van een nieuwe toekomst.

Prof. dr. Matthijs de Jong is Hoofd Vertalen en Bijbelwetenschap bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en bijzonder hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit Amsterdam

Matthijs de Jong, ‘Ruth in gesprek met Genesis’ in: Met Andere Woorden 41/online (19 mei 2022), https://deBijbel.nl/berichten/ruth-in-gesprek-met-genesis.

Lees meer artikelen uit Met Andere Woorden jaargang 41

Dit bericht is geplaatst op 19 mei 2022.