De sabbat: scheppingsorde

Het scheppingsverhaal van Genesis 1:1-2:3 vertelt dat God de hemel en aarde maakt in zes dagen en op de zevende dag uitrust van zijn werk. Het ritme van een week wordt verbonden met de schepping. De wet roept de Israëlieten op dit heilige ritme na te volgen in hun leven. Net als God deed bij de schepping, moeten zij van de zevende dag een heilige dag maken.

Het scheppingsverhaal in Genesis eindigt met het rusten van God op de zevende dag. God zegent deze dag en maakt er een bijzondere dag van. Zo is het ritme van een week, met de speciale positie van de zevende dag, onderdeel van de scheppingsorde. Deze dag wordt in Genesis nog niet ‘sabbat’ genoemd, die naam volgt pas later bij de wetgeving aan Mozes. De scheppingsorde is immers iets universeels, voor alle volken, terwijl het sabbatsgebod specifiek geldt voor het volk Israël.
Het belang van de sabbat in de scheppingsorde komt ook in andere verhalen tot uiting. Bijvoorbeeld in Exodus 16, waar staat dat het manna uit de hemel ‘regent’, behalve op sabbat, want dat is ‘een dag van rust’. Met deze ervaring worden de Israëlieten voorbereid op het sabbatsgebod.
De verbinding tussen de sabbat, de zevende dag als rustdag, en de schepping wordt bevestigd in de tien geboden. In Exodus 20 wordt de verbinding uitgewerkt waarin gewezen wordt op Genesis 2:1-3 (vergelijk ook Exodus 31:12-17).

In de antieke wereld is ‘scheppen’ het brengen van orde in chaos. Vaak stellen antieke verhalen de schepping voor als een overwinning op de machten van chaos. In Genesis 1:1-2:3 gaat het om Gods optreden en om de orde die hij schept.
In de meeste scheppingstradities is het koningschap het symbool van die orde, de kroon op de schepping. De schepper-God verkrijgt het koningschap over hemel en aarde. De aardse koning, representant van de hemelse koning, moet op aarde voor orde zorgen.
In Genesis 1:1-2:3 ontbreekt het koningschap. De ‘mens’ wordt in hiërarchie boven de dieren geplaatst. De mens wordt in zekere zin in ‘koninklijke termen’ beschreven (als het beeld van God). In deze tekst wordt niet, zoals op andere plaatsen in de Bijbel, over God gesproken als koning.
In Genesis 1:1-2:3 is het niet het koningschap dat voor orde zorgt, maar is de zevende dag als heilige dag het ordenend principe. De sabbat is hier de kroon op de schepping. Deze zevende dag staat symbool voor ‘heiligheid' als ordenend principe. En heiligheid is wat van het volk Israël wordt gevraagd.