Filemon 1-20 – Preekinspiratie
Klik hier om deze passage te lezen in de NBV21
Waar gaat het om in dit gedeelte?
Bekijk de video
met Alex Noord, doopsgezind predikant te Haarlem
Lees hier de tekst van de video
De brief aan Filemon is klein voor formaat, maar groots van betekenis. In amper 25 verzen laat Paulus een radicale omkering van bestaande sociale verhoudingen zien. Vanuit gevangenschap, mogelijk in Rome of Efezus, schrijft hij aan Filemon, een rijke gelovige in Colosse. Zijn boodschap: ontvang de gevluchte slaaf Onesimus terug niet als slaaf, maar als geliefde broeder. Deze brief biedt een krachtig theologisch startpunt voor reflectie op het slavernijverleden en meer nog op menselijke waardigheid en gelijkwaardigheid vandaag.
In de eerste eeuw was slavernij de kurk waarop de samenleving dreef. Slaven hadden geen rechten, konden niet trouwen en mochten niet reizen zonder toestemming. Hun stem werd niet gehoord. In dat licht is het ongehoord wat Paulus doet. Hij pleit voor een slaaf. Hij schrijft geen systematisch traktaat tegen slavernij, maar doet iets dat minstens zo radicaal is. Hij roept op tot gelijkwaardig partnerschap in Christus.
De naam Onesimus betekent ‘van nut’. Ironisch genoeg was hij zijn meester kennelijk eerder tot last dan tot nut. Maar Paulus draait dat om. ‘Voorheen was hij u niet van nut, maar nu is hij dat voor u en voor mij.’ Onesimus is een nieuwe mens geworden. Net als Filemon, net als wij.
Paulus kiest zijn woorden met grote zorg. Hij stemt Filemon gunstig met lof en waardering, maar bouwt gestaag aan zijn appel. Geen bevel, maar een beroep op liefde. Wat volgt is meer dan een interpersoonlijke verzoening. Het is een oproep tot koinonia. Dat is, in verbondenheid, in gelijkwaardigheid. In Christus zijn Filemon en Onesimus geen meester en slaaf meer, maar broeders. Het Griekse woord koinonia is nauwelijks in één term te vangen. Het gaat om gemeenschap in de diepste zin. Je deelt niet alleen wat je hebt, maar ook wie je bent.
Paulus schetst geen abstract ideaal, maar een concreet alternatief voor sociale verhoudingen. De christelijke gemeente is geen plek voor machtsverhoudingen, maar voor partnerschap. Daarom is deze brief ook nu zo actueel. Paulus vraagt Filemon om de sociale werkelijkheid te bevragen vanuit het evangelie. Hij maakt Onesimus zichtbaar. Hij plaatst hem in het midden. En dat is misschien wel de diepste beweging deze brief. De gevluchte onzichtbare slaaf wordt niet bestraft of uitgestoten, maar erkend, geliefd, opgenomen.
De brief eindigt met een uiting van vertrouwen. ‘Ik weet dat je zelfs meer zult doen dan ik vraag.’ Paulus gelooft in Filemons vermogen om de stap te zetten van rechts naar genade, van bezit. naar het broederschap. De Britse theoloog Rowan Williams vatte Paulus visie die ook in deze brief terugkomt samen in drie kernpunten. Een drieslag die ons als christelijk gemeente uitdacht ook nu.
Ten eerste, er zijn geen insiders of outsiders meer. In Christus is iedereen aanvaard. Maatschappelijke verschillen, status, afkomst, burgerschap worden opgeheven het lichaam van Christus. Dit was revolutionair in Paulus tijd en blijft dat tot op de dag van vandaag.
Ten tweede, een universeel welkom. Ieder lid van het lichaam is essentieel. Waar één leidt, leiden alle. De gemeente als lichaam van Christus functioneert alleen waar ruimte is voor ieder lid. Ongeacht diens achtergrond. Samenleven betekent elkaar dragen en elkaar werkelijk ontmoeten.
En ten derde, een nieuwe schepping. God verandert mensen en schept ruimte voor een nieuwe manier van leven. Niet gedreven door macht of bezit, maar door liefde en wederkerigheid. In die nieuwe schepping zien we Gods bedoeling voor het samenleven van mensen.
Zo bezien is de brief aan Filemon geen klein intermezzo in het Nieuwe Testament, maar een spiegel, een oproep. Wie is vandaag Onesimus in onze context? Een vreemdeling, een kind, een stemloze, een ander die gemakkelijk vergeten wordt? En wie is Filemon? Zijn wij het misschien zelf? Laten we Paulus’ brief lezen als een uitnodiging om bruggen te slaan om gerechtigheid te zoeken. Niet als een abstract ideaal maar als concreet handelen. Om in onze prediking en praktijk die ene vraag levend te houden: Wie is mijn Onesimus?
Ter inspiratie: Midden in het leven
Hoe werkt de bevrijdende boodschap van het evangelie uit in het leven van alledag? Paulus’ Brief aan Filemon biedt een casus, rond de confronterende vraag: Wat betekent de bevrijding van het evangelie voor de slavernij? Je zou misschien verwachten dat Paulus, op basis van zijn radicale stellingname voor de gelijkheid van alle mensen in Galaten 3:28, een appel op de slaveneigenaar Filemon doet om de slaaf Onesimus vrij te laten. Maar dat gebeurt niet.
Is dat niet teleurstellend? Had Paulus niet veel uitgesprokener stelling moeten nemen? Die roep om stelling te nemen klinkt ook vandaag. Maar het is niet de weg die Paulus in deze brief kiest. Hij spreekt in plaats daarvan waarderende woorden over hoe Filemon liefde en trouw in de praktijk brengt en verzoekt hem Onesimus als een geliefde broeder te ontvangen. Maar of daar de consequentie bij past om Onesimus zijn vrijheid te geven laat hij in het midden.
Tegelijkertijd geeft Paulus wel onuitgesproken hints die in de richting van vrijlating wijzen. Misschien wel het meest in wat hij schrijft aan het slot van de brief: “Ik heb u geschreven in het volste vertrouwen dat u mijn verzoek zal inwilligen, ik weet dat u zelfs meer zult doen dan dat.”
Dit alles wijst erop dat Paulus een beweging voor ogen staat die, waar het maatschappelijke verhoudingen betreft, geen harde confrontatie zoekt, maar een fundamentele verandering van binnenuit bewerkt. Dat is een beweging die niet afgedwongen wordt, maar van instemming afhangt. Een beweging van het midden.
Wijst Paulus hiermee een zinvolle richting voor hoe christenen midden in het leven en de samenleving kunnen staan? Namelijk door bij maatschappelijke kwesties niet vooral stelling te nemen en zo proberen verandering af te dwingen, maar door te waarderen wat er al aan goed gedaan wordt en dat proberen te versterken, om zo aan te sluiten bij het werk van Gods Geest die zo gestaag maar onstuitbaar een weg baant voor de bevrijdende boodschap van het evangelie.
Uitgelicht
Marlon Winedt laat in een MAW-artikel (lees hier) zien hoe Paulus diverse retorische strategieën inzet om aan de ene kant het christendom niet te tekenen als een religie die de status quo omver zal werpen en aan de andere kant wel degelijk verandering te brengen t.a.v. het instituut van de slavernij. Hij doet dit op vijf manieren:
1. Paulus betrekt de hele huisgemeente in zijn schrijven aan Filemon. Dit is geen individuele aangelegenheid, maar één die de hele gemeente raakt.
2. Paulus prijst Filemons liefde en trouw, als retorisch middel om hem gunstig te stemmen, maar ook als appel om deze liefde en trouw in praktijk te brengen.
3. Paulus zinspeelt in bedekte termen op het afwijzen van het instituut van de slavernij. Bedekt omdat hij geen onrust wil veroorzaken, maar daarom niet minder aanwezig.
4. Paulus pleit niet expliciet voor de vrijlating van Onesimus, maar wel voor een gelijkwaardige behandeling, die neerkomt op een impliciet doorbreken van de verhoudingen van slaafgemaakte en meester..
5. Paulus eindigt zijn brief met een uiting van vertrouwen, dat Filemon het goede zal weten te doen, passend bij de richting die hij in bedekte termen gewezen heeft.
Webinar over Paulus en Onesimus, met Marlon Winedt
Meer weten?
Wil je op het gebied van exegese gelijk meer weten over deze passage?
Op deze pagina vind je aantekeningen bij de tekst
Hier
En wanneer je een Plus-account hebt, vind je hier
Op deze pagina:
... vind je in video-vorm en tekst inspiratie voor de preek verbonden aan de kern van dit Bijbelgedeelte.
Paulus formuleert omzichtig in deze brief. Kan deze omzichtigheid ons inspireren?
Je vindt op deze pagina ook links naar meer achtergrondinformatie bij deze passage. Dit alles helpt je om een goed onderbouwde en inspirerende preek te maken die ingaat op actuele vragen.