Spreken over God als Vader

Pa, pap, papa, heit, va, vader – je kunt op heel wat manieren tegen of over je vader spreken. Zegt het woord dat je gebruikt iets over de band die je met hem hebt? Ben je close met hem als je papa zegt, en is vader een stuk afstandelijker? Dat lijkt me niet vanzelfsprekend. De band die je hebt wordt niet bepaald door het woord dat je gewend bent te gebruiken.

Over het spreken over God als Vader is veel te doen. Allereerst de vraag: moet dat? Moet je God zo aanspreken? Wat als iemand om wat hij of zij heeft meegemaakt het woord Vader niet over de lippen krijgt? Is zo iemand van God afgesloten? Natuurlijk niet. De Bijbel laat zien dat het ook anders kan. Er zijn allerlei manieren om over en tot God te spreken. Er is zelfs een tekst in de Bijbel die God voorstelt als moeder die haar kinderen troost (Jesaja 66:13)!

Toch is ‘Vader’ een veelgebruikt woord voor God in de Bijbel, vooral in het Nieuwe Testament. Hij is de Vader van Jezus Christus en de Vader van iedereen die bij Jezus hoort. ‘Onze Vader’, zo begint het bekendste gebed.

Er wordt wel eens gedacht dat het uniek is aan het christendom dat God als ‘Vader’ wordt aangesproken. Dat is onjuist. In allerlei godsdiensten en culturen in de oudheid werden bepaalde goden als ‘vader’ van de mensen getypeerd. Ook in het Oude Testament wordt God als ‘Vader’ van zijn volk Israël voorgesteld. En in Joodse teksten uit Qumran (enkele eeuwen ouder dan het Nieuwe Testament) wordt God als ‘Vader’ of soms ‘mijn Vader’ aangesproken.

En dan is er het wijdverbreide idee over het woord abba. Het Aramese woord abba zou een bijzondere intimiteit uitdrukken, het zou iets als ‘papa’ betekenen. En de gedachte is: zo sprak Jezus tot God, uniek voor die tijd. Een aansprekend idee, maar het kan de toets der kritiek niet doorstaan.

Je moet weten dat het woord abba drie keer in de Bijbel voorkomt, waarvan één keer in woorden van Jezus (Marcus 14:36; de twee andere plaatsen zijn Romeinen 8:15 en Galaten 4:6). En in al die drie gevallen staat de Griekse vertaling er direct naast: ho patêr, de Vader. Er is uitgebreid onderzoek gedaan naar het woord abba, met als conclusie: het betekent geen ‘papa’. Het is Aramees voor ‘vader’. Een gewoon woord, niet bijzonder, niet deftig. Maar gewoon is iets anders dan intiem.

Zo’n eigen, exclusief en intiem woord voor God, dat spreekt geweldig aan. Daardoor komt het waarschijnlijk dat dit idee zo veel invloed kreeg in weerwil van de kritische besprekingen ervan.

Is het jammer om van zo’n geliefd idee afscheid te moeten nemen? Dat hoeft niet! De Bijbel laat zien dat intimiteit en vertrouwdheid een wezenlijk aspect is in de relatie tussen Vader en Zoon, en ook in de relatie tussen gelovigen en God, hun Vader. Maar dat zit niet vast op een specifiek woord of op één bijzondere term. Het zit vast op de band die er tussen hen bestaat. Een persoonlijke en diepe band waarvoor woorden tekort schieten.

Deze blog is geschreven door Matthijs de Jong, hoofd Vertalen bij het Nederlands Bijbelgenootschap.

De Duitse nieuwtestamenticus Joachim Jeremias lanceerde zijn ideeën over Abba in zijn studie: Abba. Studien zur neutestamentlichen Theologies und Zeitgeschichte (Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1966).

Een uitgebreide en breed geaccepteerde weerlegging ervan biedt onder meer James Barr, “‘Abba Isn’t Daddy,” Journal for Theological Studies 39 (1988), 28-47.