Importliefde

‘Een Bijbelse liefdesroman’, ‘een pareltje’, en natuurlijk een graag gelezen tekst tijdens huwelijksdiensten. U raadt het al: ik heb het over het boek Ruth. Op het eerste gezicht inderdaad een romantisch relaas over een jonge weduwe en een landeigenaar op leeftijd, die geen van beiden hadden verwacht dat ‘huisje, boompje, beestje’ nog voor hen was weggelegd. Maar om de geheimen van dit zorgvuldig geweven narratief te ontrafelen, moeten we dieper graven.

Het boek Ruth is een van de kortste Bijbelboeken, maar bergt desondanks een schat aan betekenis. De open armen waarmee de Moabitische Ruth in Betlehem wordt ontvangen kun je bijvoorbeeld lezen als tegengeluid tegenover het onmenselijk strakke beleid van Ezra en Nehemia (Ezra 10; Nehemia 13:23-31). Een lezing die Ruth als verhalende versie van teksten zoals het tweede deel van Jesaja ziet, heeft eveneens goede papieren: de weduwe Naömi staat dan symbool voor het volk Israël dat uit ballingschap terugkeert, en het huwelijk tussen Ruth en Boaz voor de hernieuwde relatie tussen God en zijn volk. Je kunt Ruth ook als prototype voor latere proselieten zien, of als belichaming van de ‘sterke vrouw’ uit Spreuken 31. Of als verhaal over de keuze van twee vrouwen voor elkaar – een bemoedigende lezing voor mensen die verder weinig identificatiefiguren vinden in de heteroseksueel ingerichte wereld van de Bijbel. En dan zijn er ook nog interpretaties die oude vruchtbaarheidsriten in het verhaal terugzien, of die er – geheel tegenovergesteld – een christologische uitleg aan geven.

Kortom: de omschrijving ‘romantisch verhaal’ komt nog niet eens in de buurt van de talloze betekenislagen die het boek Ruth rijk is. Toch valt er iets voor te zeggen om het als verhaal over de liefde te lezen – maar dan wel een liefde die veel meer omvat dan een stiekeme ontmoeting op de dorsvloer en ‘ze leefden nog lang en gelukkig’.

Het is de liefde, trouw en solidariteit die in het Hebreeuws met het woord chesed wordt aangeduid, traditioneel vertaald met ‘goedertierenheid’. Chesed is typerend is voor de God van Israël, en komt vooral tot uitdrukking binnen de verbondsrelatie met zijn volk (bijvoorbeeld Exodus 15:13, 20:6 en 34:6). De Israëlieten worden op hun beurt opgeroepen om het God na te doen (bijvoorbeeld Hosea 6:6, 12:6, Micha 6:8).

In het boek Ruth komt het woord chesed maar drie keer voor, maar wel steeds op betekenisvolle momenten. In Ruth 1:8 wenst Naomi haar schoondochters toe dat de Eeuwige hen chesed zal bewijzen, zoals zij dat hebben gedaan voor haar en hun overleden mannen. Wat een vrome zegenwens lijkt, is in feite een behoorlijk tegendraadse uitspraak. Naomi draait de gebruikelijke gang van zaken om: God, die zich tot nu toe volgens haar niet van zijn beste kant heeft laten zien, moet het voorbeeld volgen van twee Moabitische vrouwen - volgens Numeri 25:1-2 eerder aanstichters van een ander soort ‘liefde’, en zeker niet van chesed.

In Ruth 2:20 komt chesed voor de tweede keer voor. Naomi, die eerder weinig fiducie had in de goede bedoelingen van ‘de Ontzagwekkende’, herziet haar positie wanneer ze hoort dat Ruth op het veld van Boaz aren heeft geraapt. Maar of zij vindt dat God degene is die ‘trouw heeft bewezen aan de levenden en aan de doden’, of toch Boaz, is vanuit het Hebreeuws niet eenduidig.

In het volgende en laatste voorbeeld wordt Ruth opnieuw geprezen voor haar chesed, in dit geval door Boaz, die onder de indruk is van haar keuze om bij hem bescherming te zoeken in plaats van achter jonge mannen aan te lopen. Boaz gaat dan ook graag in op haar verzoek om bij hem te mogen schuilen, en met vereende krachten zorgen ze ervoor dat er weer uitzicht komt in de geschiedenis – van Naomi, en uiteindelijk van Israël.

Eind goed, al goed, dus – maar dat is geen uitnodiging om opgelucht achterover te leunen. Het boek Ruth is geen verhaal om bij weg te zwijmelen, maar legt keer op keer keuzes voor aan de lezer.

Wie brengt op welke manier chesed in de praktijk, en wat zou ik in zijn of haar plaats gedaan hebben? Die vragen worden nog urgenter als je het boek leest tegen de achtergrond van de tijd die in het allereerste vers terloops genoemd wordt: ‘de tijd van de rechters’. Een tijd waarin ‘iedereen deed wat goed was in zijn eigen ogen’, met verkrachting, rooftochten en moordpartijen tot gevolg.

Ook in het boek Ruth doen mensen wat goed in is hun eigen ogen, maar het resultaat is volledig tegenovergesteld aan de wrange werkelijkheid die in het boek Rechters geschetst wordt. ‘Zo kan het ook’, lijkt de auteur te willen zeggen. Dat het een vrouw is die de Israëlieten een constructief-kritische spiegel voorhoudt, en dan ook nog eentje uit een buurland met een zeer twijfelachtige reputatie, prikkelt nog eens extra tot kritische zelfreflectie.

Elke vorm van religieuze of etnische hoogmoed moet wijken voor het inzicht dat je soms een impuls van buiten nodig hebt – geen importbruid, maar importliefde – om op een nieuwe manier naar jezelf te kijken.

Anne-Mareike Schol-Wetter is hoofd Bijbelgebruik bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschat. Dit artikel verscheen eerder in het Friesch Dagblad (30 april 2022).