Christophe Vekeman over Job: ‘Jobs vrienden laten zien hoe het niet moet’

‘Leven en lijden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden,’ zegt de Vlaamse schrijver Christophe Vekeman over het boek Job. ‘Lijden wil niet zeggen dat jij schuldig bent – lijden moet geleden worden. Dát is de boodschap van dit Bijbelboek.’

Vekeman schreef een essay in het boek De lijdende mens. Perspectieven op lijden, schuld en troost bij het boek Job. Deze titel verscheen onlangs bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap.

‘Op de eerste plaats is het een troostrijk boek. Ik houd van boeken die bevolkt worden door personages die enigszins op mij lijken, maar die er aan de andere kant veel slechter aan toe zijn dan ik. In vergelijking met hen heb ik dan werkelijk geen reden tot klagen en kan ik mijn eigen leven omschrijven als rooskleurig. Dat zorgt voor een bepaalde catharsis (zuivering, red.), kun je zeggen. Zulke verhalen vind ik troostend en zelfs hoopgevend, zo van: “Ga maar moedig voorwaarts, je hebt niet al te veel te klagen.”

Maar de troostende kracht van het boek Job gaat verder dan dit. Er wordt niet ingespeeld op de vraag die veel mensen, zeker ik, bij voortduring stellen: “Waarom ík, waarom moet míj dit nu overkomen?” Die vraag wordt in Job gecorrigeerd tot: “Waarom wíj? Waarom kunnen wij mensen niet ontsnappen aan misère en rampspoed?” Daarin schuilt de troost dat ik niet alleen ben als ik lijd. Het lijden wordt mede-geleden door ieder die leeft. Leven en lijden zijn geen synoniemen, maar wel onlosmakelijk met elkaar verbonden. Die vaststelling en die ervaring vind je in het boek Job. Dat is universeel. En het brengt enige verlichting in ieders persoonlijke lot.’

‘Wat mij als christen in het boek Job buitengewoon bevalt is, dat het lijden een prominente plaats krijgt. Waarom het lijden bestaat, dat verklaart de Bijbel al op bladzijde drie: deze wereld is niet het paradijs, het leven gaat niet altijd op rolletjes. Om het met Felix Timmermans, de auteur van het boek Boerenpsalm, te zeggen: “Dat heeft Adam ons gelapt.” Maar de hardheid van het concrete lijden, de hevigheid, de’ – Vekeman zoekt naar woorden – ‘onweerlegbaarheid ervan, de ogenschijnlijke zinloosheid, en dat het ongerechtvaardigd is – dáárover gaat het in het boek Job. Daar wordt niet omheen gepraat. En dat maakt dit boek voor mij een van de hoogtepunten uit de Bijbel. Er wordt niet alleen maar gejuicht in de Bijbel.

Voor mij is overigens een van de meest wervende Bijbelse zinnen het begin van het evangelie van Johannes: “In het begin was het Woord, en het Woord was bij God en het Woord was God.” Zelfs een fervente ongelovige zou toch in dergelijke zinnen diepe waarheid moeten kunnen vinden.’

‘Ik ben gecharmeerd van de literaire kwaliteiten. Allereerst al compositorisch. Job wordt getroffen door rampspoed: eerst gaat zijn vee dood, dan komen zijn kinderen om en stort zijn huis stort in. Hijzelf krijgt schurft en dan geraakt hij ook nog in relatieproblemen en vindt zijn vrouw dat hij stinkt uit zijn mond. Aanvankelijk reageert Job nogal stoïcijns en zegt hij tegen zijn vrouw: “Als we het goede krijgen van God, moeten we ook het kwade aanvaarden.” So far so good. Ook als zijn vrienden hem opzoeken, gaat alles eerst nog naar behoren. Job geeft geen kik. En dan ontpoppen die vrienden zich als een levende illustratie van het bekende zinnetje van Jean-Paul Sartre: “De hel, dat zijn de anderen.” Ze tonen geen medeleven, maar blijven Job beschuldigen en luisteren niet naar hem. De echte ellende van Job is dat hij niet begrepen wordt door zijn zogenaamde vrienden. Jobs lijden bestaat voor een goed deel uit wat zij hem aandoen. Dat is schrijnend en triest, want zij hadden het leed kunnen verzachten met troost! Hun gedram en gezeur, hun verwijten en beschuldigingen, ze worden keer op keer herhaald. En wanneer je denkt “nu weet ik het wel” komt het nóg een keer voorbij. Literair is dat zeer doeltreffend. Zo toont het boek Job ons hoe het niet moet. Opdat we van de weeromstuit beseffen hoe het wel moet.

Ook stilistisch gezien is Job prachtig. Er staan parels van zinnen in zoals: “Ik heb geen ander voedsel dan verdriet.” Of: na dit leven “belanden wij in het diepste duister, in het nachtzwarte licht.” En dan is er nog die magistrale retorische passage waarin Gods stem klinkt. Waarin God de belangrijkste vraag van Job – “Wat heb ik verkeerd gedaan, dat mij dit alles overkomt? Leg het me uit!” – beantwoordt. Dat doet Hij niet door zichzelf te verantwoorden, te verklaren of te excuseren. Nee. God stelt alleen maar op zijn beurt vragen, om Job tot nederigheid te stemmen. Bijvoorbeeld in hoofdstuk 39:19-30 waar God het paard beschrijft. Een minder goede schrijver zou alleen schrijven: “Heb jij het paard laten galopperen?” en dan stoppen. Maar hier komt er een literaire inkleding bij, met zeer beeldend taalgebruik. Kortom, Job is niet alleen een heilig boek, maar ook een literair hoogstaand boek.’

‘Job is geen eigentijds zelfhulpboek. Evenmin als de andere Bijbelboeken – en dat is juist één van de grote kwaliteiten ervan, haha! Maar waar lijdende mensen vandaag nog altijd troost uit kunnen putten, is de benadering van het lijden. Lijden hoort bij het leven. Je bent geen uitzondering als je lijdt. Je lijdt ook niet omdat jij schuldig bent – ook dat is belangrijk. Er zit geen systeem in het lijden. Het enige dat je kunt zeggen is, dat het geleden moet worden. Dat is de boodschap van Job. Het Bijbelboek verklaart het lijden niet, maar neemt het lijden zoals het is. Het enige wat Job troost – en waar wij een voorbeeld aan kunnen nemen – is niet dat hij antwoorden hoort, maar dat hij God hoort.

Alleen al dát God van zich laat horen, daarin schuilt voor Job blijkbaar een geweldige troost. Want dat is het moment waarop Job vrede sluit met zijn lot en zich gelukkig toont. Dat geldt ook voor mij. Het is niet zo dat ik God ken, en volgens mij laat God zich in de Bijbel ook niet kennen. God laat zich niet in de kaart kijken; Hij legt niet uit wie Hij is. Hij zegt alleen in Exodus: “Ik ben” of “Ik ben die zal zijn”. Maar dat geeft ons mensen niet veel helderheid, laten we daar eerlijk over zijn. Waar het in Job, en ook in mijn eigen leven, op neerkomt is: ik heb God niet gevonden, maar toch weet ik dat Hij er is.’

‘De link ertussen is dat ik vragen stel die voortkomen uit een vorm van radeloosheid. Natuurlijk, met Job vergeleken mag ik mezelf als een gezegend mens omschrijven. Toch, ik worstel met vragen als: waartoe ben ik ter wereld gekomen? Wie is God? Is er nog een andere werkelijkheid dan deze? Daarover schrijf ik in mijn boek en in het essay. Over het “waarom ik”, maar ook over het “waarom”. Die vragen houden Job en mij bezig – evenals talloze mensen.’

‘Iedereen die op zoek is naar een antwoord op de vraag naar het onvermijdelijke lijden dat bij het leven hoort. Maar ik trek het breder. De Bijbel is een geweldig boek, maar ook een geweldig lastig boek. Ik zal niet zo gauw aan een “religieuze analfabeet” een Bijbel cadeau geven. De Bijbel is daarvoor veel te ondoorgrondelijk, te complex, te tegenstrijdig en te weerbarstig. Juist daarom ben ik verheugd dat ik mocht bijdragen aan De lijdende mens: dit boek geeft lezers de kans om toegang te vinden tot de Bijbel. Ik vind het belangrijk dat we de Bijbel ontsluiten voor een breed publiek. Ook voor mensen die geen of weinig voorkennis hebben.’

Interview: Arne Willems. Tekst: Peter Siebe