Woord en weerwoord: Wat te doen bij Bijbelschaamte?

Ongemak over gewelddadige Bijbelteksten leidt tot de vraag: moet wie de Bijbel uitgeeft, een disclaimer toevoegen? Krijn van der Jagt meent van wel, Sam Janse bestrijdt dit.

Krijn van der Jagt

De Bijbel is in de westerse wereld voor velen ontoegankelijk geworden. Het mens- en wereldbeeld staat ver af van dat van moderne mensen. Dat kinderen gestraft moeten worden voor het kwaad van hun ouders en grootouders, bijvoorbeeld, stuit ons tegen de borst. We geloven ook niet dat epilepsie veroorzaakt wordt door demonen. Onprettig en afstotend is vooral het godsbeeld uit de oudste lagen van het Oude Testament: een stamgod die oproept tot het uitroeien van andere volken (Deuteronomium 20:16). Wie letterlijk aanneemt dat God Mozes op een bepaald tijdstip die opdracht gaf, krijgt het beeld van een wrede stamgod. Wie dit ziet als een literaire tekst met God en Mozes als karakters in een verhaal, kan het beter plaatsen.

Ook rijst veelal het beeld op dat de Eeuwige eergevoelig is en vernietigt wie zich niet voor Hem buigen. De Bijbelschrijvers hanteren een voor ons moeilijk te begrijpen ethiek, gebaseerd op eer en schande.

Er zijn ook Bijbelteksten met een ander godsbeeld: een liefdevolle God, die er voor allen is en van alle mensen houdt, niet alleen van een bepaald volk. En er zijn teksten die mensen uit verschillende tijden en culturen als inspirerend ervaren, zoals de Bergrede. Daarin nam Jezus afstand van oude teksten: ‘Vroeger zei men dat je je vijanden moet haten, maar Ik zeg u dat je je vijanden moet liefhebben.’ Ik meen dat ook wij afstand van sommige teksten moeten nemen, en raad aan om de hele Bijbel door de bril van Jezus van Nazaret te lezen.

Wat staat ons concreet te doen? Vertalers moeten niet ingrijpen bij weerbarstige teksten. Zij horen trouw te blijven aan wat de oorspronkelijk auteur wilde zeggen. Zij zijn niet verantwoordelijk voor de tekst, alleen voor de weergave in een andere taal. Wel vind ik dat uitgevers van de Bijbel de lezer horen te helpen om de teksten in de culturele context van het Oude Oosten te kunnen plaatsen, bijvoorbeeld via informatieve voetnoten. Wanneer bepaalde (kerk)gemeenschappen de hele Bijbel als een prescriptief tijdloos document zien, dient een uitgever er zich bewust van te zijn dat bepaalde teksten kunnen aanzetten tot geweld en discriminatie. Hij hoort dan zijn verantwoordelijkheid te nemen en een kanttekening te plaatsen.

Zien we in de Bijbel een evolutie in het menselijk denken, of is het voortschrijdende openbaring? Voor mijn besef sluiten die elkaar niet uit. Het Mysterie openbaart zich aan de mens. Dat is lang geleden begonnen en moeten we niet beperken tot een bundel geschriften die tussen 800 voor en 200 na Christus geschreven zijn.

Dr. Krijn van der Jagt werkte als vertaalconsulent voor de Wereldbond van Bijbelgenootschappen, is emeritus predikant in de Protestantse Kerk in Nederland en schreef Voorbij geweld en discriminatie: een postkoloniale lezing van de Bijbel, Athenaeum Amsterdam, 2018.

Sam Janse

Moeten we een Bijbel uitgeven waarin de gewelddadige teksten van het boek geschrapt of veranderd zijn? Mijn antwoord op die vraag is dat ik niet voel voor ‘De Bijbel. Verbeterde versie van ds. S. Janse’. Het NBG zal zo’n boek ook niet laten drukken. Ik hoor trouwens al het hoongelach van seculiere zijde over zo’n vervalst boek dat als vijgenblad moet dienen voor onze Bijbelschaamte.

Ja, er staan in de Bijbel teksten waar wij van schrikken. Ik probeer mensen duidelijk te maken: een theologie waarin het afslachten van vrouwen en kinderen goedgepraat wordt, deugt niet. Dus we moeten gewelddadige teksten niet vergoelijken.

Wat dan? Als weglaten en bijwerken niet kan, is het dan een oplossing om in een Bijbeluitgave met kritische noten op gewelddadige teksten te reageren, zoals Van der Jagt voorstelt? Of een Bijbel met geweldsteksten in kleur ter waarschuwing van de lezer? Alsjeblieft niet. Dan zijn we terug bij het moralisme uit traditionele kinderBijbels: ‘Dat was verkeerd van Jakob …’ Ontbreken van commentaar wordt dan meteen goedpraten van de tekst. Voor echte pacifisten moeten we dan trouwens nog weer een andere uitgave maken. Dat betekent niet dat we er niets over mogen zeggen. Maar dan liever in de preek, op het leerhuis, tijdens de catechese of in speciale studies.

Het geweld moeten we in de Bijbel laten staan. Uitgevers van de Bijbel hoeven zich wat mij betreft niet te verontschuldigen of in te dekken. Theo- en andere logen moeten laten zien hoe in de Bijbel de weg naar de vrede loopt. Dan zal duidelijk worden dat niet alle teksten evenveel gewicht en gezag hebben. Liever dat de lezer dat zelf gaat ontdekken dan een doorlopende waarschuwing voor het geweldsgehalte in de Bijbeltekst.

Evenals Van der Jagt interpreteer ik de Bijbelteksten niet fundamentalistisch. Kunnen we dan zeggen dat dit boek ‘een product van de evoluerende menselijke geest’ is? Ja, maar als gelovig theoloog lijkt me dit wel wat mager. Ik geloof dat er een weg loopt van de opdracht in 1 Samuel 15 om een heel volk af te slachten, inclusief vrouwen en kinderen, naar het visioen van vrede van Jesaja 2. Maar ik geloof ook dat in die weg iets van Gods Geest te bespeuren is. Dat kan ik niet bewijzen, maar het is de grote vooronderstelling van de kerk, van de theologie en, denk ik, ook van de Bijbelgenootschappen. Anders wordt het NBG toch meer een departement van het Nut van ’t Algemeen. Nuttig, maar mij lijkt dat te weinig.

Dr. Sam Janse is nieuwtestamenticus en predikant, werkt mee aan de revisie van de Nieuwe Bijbelvertaling en schreef Is het de schuld van de ENE? Boekencentrum – Boekscout Soest 2016.

Krijn van der Jagt, ‘De Bijbel: niet zondermeer geschikt voor nu’ in: Met Andere Woorden 39/1 (2020), 50.

Sam Janse, ‘Wat te doen bij Bijbelschaamte?’ in: Met Andere Woorden 39/1 (2020), 51.