Prediker 7:26-29 opnieuw vertaald

Jaap van Dorp

Met Andere Woorden 40/2

Een van de kritische reacties bij het boek Prediker in de NBV betrof Prediker 7:26-29. Waarom, zo luidde de kritiek, wordt dit de lezer voorgeschoteld als de visie van Prediker zelf? Recent onderzoek heeft toch laten zien dat Prediker hier een uitspraak uit zijn tijd aanhaalt en daarvan afstand neemt?

In dit artikel licht ik de NBV21-versie van Prediker 7:26-29 toe, waarbij ik aangeef hoe het onderzoek naar deze kwestie de vertaalbeslissingen in deze passage heeft beïnvloed.

Prediker 7:26-29 klinkt bijzonder vrouwonvriendelijk, met zinnen als ‘En wat ik vind is altijd weer een vrouw die bitterder dan de dood is, die een valstrik is’ (Prediker 7:26) en ‘Onder duizend mensen vond ik er maar één die ook werkelijk een mens was, maar het was geen vrouw’ (Prediker 7:28).

Een van de zwaartepunten van de revisie van de NBV was inderdaad het beoordelen van (nieuwe) exegetische inzichten. Deze passage bleek een prachtige kwestie. Het is de vraag of de auteur in Prediker 7:26 en 28 zijn eigen opvatting weergeeft of een vrouwonvriendelijke uitspraak van anderen citeert, om die vervolgens als onjuist aan de kaak te stellen. Negatieve uitspraken over vrouwen zijn onder de filosofen van de klassieke oudheid, onder de wijzen van het Oude Nabije Oosten en in de joodse wijsheidsliteratuur niet onbekend. Schaart Prediker zich achter dit gedachtegoed of verwerpt hij het juist?

Om grip te krijgen op de complexiteit van Prediker 7:26-29 is het allereerst van belang om de gedachtegang van de auteur in Prediker 7 te kennen. Wat is de lijn van het betoog in dit hoofdstuk? Vanaf Prediker 7:1 reflecteert Prediker op een klassieke vraag in de wijsheidsliteratuur: hoe moet je het streven naar (levens)wijsheid en wat dat oplevert, waarderen? Heeft wijs zijn überhaupt zin? Prediker doelt hier op de wijsheid die langs traditionele weg wordt verworven, namelijk door kennis te nemen van wat de wijzen uit vroeger tijd hebben gezegd. Wat blijft daarvan over als je zelf hun praktische levenslessen op een eerlijke manier gaat toetsen?

De conclusie van Prediker is dat wijs zijn in het leven van alledag weliswaar altijd meer voordeel biedt dan dwaas zijn (Prediker 7:12). Maar je moet de betekenis van de wijsheid ook weer niet overschatten en er een garantie in zien van een lang en gelukkig leven. Want de ervaring van Prediker is dat je in je pogingen om als een wijze te leven, ook kunt overdrijven en dat je jezelf op die manier te gronde richt, bijvoorbeeld door heel rechtvaardig te zijn (Prediker 7:15-16). Prediker waarschuwt ervoor dat de goedbedoelde en zogenaamd wijze uitspraken die van oudsher zijn overgeleverd, weleens van een heel beperkte waarde kunnen zijn bij het ontwikkelen van een levensvisie en dat die ook niet de meest aangewezen adviezen bevatten om de juiste beslissingen te nemen. Pas dus op voor overgeleverde wijsheden, want daardoor blijf je ver verwijderd van wat een wijs inzicht mag heten, concludeert Prediker nuchter in Prediker 7:23-24.

Maar daar laat Prediker het niet bij, hij geeft ook aan wat volgens hem het alternatief van de traditionele wijsheid is. In Prediker 7:25 legt hij zijn eigen benadering uit: ‘Ik heb met heel mijn hart kennis gezocht en alles wat er is heb ik proberen te doorgronden. Ik heb wijsheid gezocht en wilde tot een slotsom komen (…).’ Daarmee geeft Prediker aan wat zijn eigen weg tot wijsheid is: observaties verzamelen en ervaringen opdoen, die doordenken en daaruit conclusies trekken. Wijsheid is volgens hem een onderzoeksresultaat dat door waarneming en reflectie verkregen wordt. In vergelijking daarmee is de traditionele wijsheid, zoals die is overgeleverd in spreuken en uitspraken van anderen, niet meer dan oppervlakkige kennis.

In de tweede plaats is het – vanwege het in het boek Prediker te maken onderscheid tussen traditionele wijsheid en wijsheid als resultaat van eigen onderzoek – essentieel om vast te stellen of we in vers 26 en 28 met een overgeleverde uitspraak van een of andere wijze te maken hebben of met een opvatting van Prediker zelf. De Hebreeuwse tekst van Prediker 7:26 biedt hiervoor een belangrijk aanknopingspunt. Het vers begint met het zinnetje oemotsè’ ’ani, met het subject ‘ik’ en een participiumvorm van het werkwoord matsa’, ‘vinden’, als predicaat. Vaak is hierbij gedacht aan een incidentele observatie van Prediker, die dan bijvoorbeeld zoals in de NBG-vertaling 1951 wordt ingeleid met ‘En ik ontdekte iets’ of in de Naardense Bijbel met ‘Ik vond iets’.

Maar die weergave is voor een participium geen voor de hand liggende keuze. Het participium in oemotsè’ ’ani is hier net als dezelfde nominale vorm in Prediker 8:12 (jodea‘ ’ani) in de vertaling beter getroffen met een iteratieve betekenis: ‘telkens/steeds weer vind ik’. In Prediker 8:12 wordt daarmee de bekende uitspraak uit de traditionele wijsheidsliteratuur ingeleid dat het iemand die ontzag voor God heeft goed zal vergaan – een bewering die door Predikers eigen observaties wordt gelogenstraft (Prediker 8:14).

Op dezelfde manier leiden de woorden oemotsè’ ’ani in Prediker 7:26 een uitspraak in die Prediker kennelijk meer dan eens in de traditionele wijsheid is tegengekomen of van anderen vernomen heeft. Dit is wat ‘ze zeggen’. De betreffende uitspraak gaat – in de bewoording van de NBV uit 2004 – over ‘een vrouw die bitterder dan de dood is, die een valstrik is. Haar hart is een klapnet en haar handen zijn ketenen. Een mens die God behaagt zal aan haar ontsnappen, maar een zondaar laat zich door haar strikken’. Net als in Prediker 8:12 moet dit niet gelezen worden als de mening van Prediker zelf, maar als de opvatting van anderen, van tijdgenoten of voorgangers, beoefenaars van de traditionele wijsheid. Deze nieuwe lezing van Prediker 7:26 is gedurende de voorbije dertig jaar in de exegetische studies een breedgedragen interpretatie geworden (zie de studies onder ‘geraadpleegde literatuur’).

In vers 28 reflecteert Prediker op een andere misogyne uitspraak: ‘Onder duizend mensen vond ik er maar één die ook werkelijk een mens was, en dat was geen vrouw.’ Ook deze negatieve uitspraak is in de geschiedenis van de Bijbeluitleg aan Prediker toegeschreven. De formulering in het Hebreeuws heeft echter veel weg van een spreuk uit de traditionele wijsheid. Bovendien wordt de spreuk door Prediker ingebed in het stramien van onderzoek en toetsing dat kenmerkend is voor heel Prediker 7 en dat hij in vers 25 uiteenzet. Prediker leidt de spreuk in met de woorden ‘dit heb ik met hart en ziel gezocht, maar niet gevonden’. ‘Zoeken’ betekent hier: kennis zoeken, en ‘vinden’ betekent: bevestigd vinden. Oftewel, Prediker heeft voor de ‘wijsheid’ die hij in vers 28 aanhaalt geen enkel bewijs gevonden.

Een belangrijk uitgangspunt binnen de NBV-vertaalmethode is oog hebben voor het genre en de stijl van de tekst. Prediker hanteert een onderzoekende stijl. Daar hoort bij dat hij bekende ‘wijsheden’ van zijn tijd erbij haalt en die vervolgens van commentaar voorziet. Lang niet altijd maakt hij dat expliciet (aanhalingstekens bestonden nog niet), en dat was ook niet nodig. Wie alert is op deze stijl vindt aanknopingspunten om zulke ‘citaten’ te herkennen, zoals in Prediker 7:26 en Prediker 7:28. Het is mooi dat dit recente inzicht in de stijl van Prediker ook tot een nieuw vertaalinzicht heeft geleid.

De vraag is hoe het onderscheid tussen de traditionele ‘wijsheden’ die Prediker aanhaalt en zijn eigen conclusies op een zinvolle manier kan worden verwerkt in de vertaling van Prediker 7:26-29.

Deze lezing van Prediker 7:26-29, die dankbaar gebruikmaakt van nieuwe inzichten in Predikers stijl van redeneren, levert een belangrijk voordeel op. Het was altijd de vraag hoe vers 29 zich verhoudt tot het voorgaande. Dat vers 29 Predikers eigen conclusie verwoordt is duidelijk. Maar in de lezing van de NBV uit 2004 is het onduidelijk hoe Predikers conclusie in vers 29 zich verhoudt tot wat hij kennelijk ook zelf concludeert in de verzen ervoor. In de NBV21 is de lijn van zijn betoog helder. De wijsheid die voor het grijpen ligt, wijst naar ‘de vrouw’ als het probleem. Dat, zo zegt Prediker, heb ik nooit bevestigd gezien. Niet de vrouw is het probleem, de mens is het probleem. De mens is rechtschapen gemaakt, maar altijd weer zoekt hij verkeerde wegen.

Dr. Jaap van Dorp is specialist vertalen en exegese Oude Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en werkte mee aan de NBV21.

Lees meer artikelen uit Met Andere Woorden jaargang 40

Jaap van Dorp, ‘Prediker 7:26-29 opnieuw vertaald’ in: Met Andere Woorden 40/2 (oktober 2021), 42-49.