Moeten kinderen boeten voor de schuld van de ouders?

Een van de meest besproken teksten in de Nieuwe Bijbelvertaling is Exodus 20:5, waar we lezen: ‘Voor de schuld van de ouders laat ik de kinderen boeten.’ Kan het wel kloppen dat God de schuld van de ouders verrekent met de kinderen? Is dit werkelijk wat de brontekst zegt?

Samenvatting
De keuze voor ‘laten boeten’ in Exodus 20:5 in de Nieuwe Bijbelvertaling heeft veel stof doen opwaaien. De revisie geeft de kans om de reacties te evalueren en te bekijken welke ruimte er is voor een alternatief. De keuze van de Nieuwe Bijbelvertaling sluit aan bij de meest gangbare lexicale opvatting: ‘vergelden’, ‘verhalen op’, ‘bezoeken aan’, ‘laten boeten’. Toch bieden recentere studies ruimte voor een alternatief. De overtredingen van de ontrouwe ouders vormen een obstakel, daar moet iets mee gebeuren. De HEER legt ze als het ware neer bij de nakomelingen. Hij spreekt ze erop aan, er dreigt straf. Maar binnen de verbondsrelatie is ruimte voor de bede om vergeving: men kan breken met de ontrouw van de voorouders. Daarom is ‘laten boeten’ een te massieve weergave. Het alternatief ‘ter verantwoording roepen’ maakt eveneens duidelijk dat de ‘schuld/overtreding’ bij het nageslacht wordt neergelegd, maar houdt er tegelijk rekening mee dat er binnen het verbond een herstelmechanisme is.

Exodus 20:5-6 is de passage met de afsluitende verzen van het tweede gebod:

Er zijn sinds 2004 veel kritische reacties op deze vertaling bij het NBG binnengekomen. De centrale vraag is daarbij steeds of de keuze van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) voor ‘laten boeten’ als weergave van het werkwoord paqad, terecht is. Wat is de juiste vertaling van dit woord, dat in de NBG-vertaling 1951 (NBG 1951) en de Naardense Bijbel met ‘bezoeken’ is weergegeven, in de Willibrordvertaling 2012 met ‘wreken’ en in de Herziene Statenvertaling (HSV) met ‘vergelden’?

Daarnaast spelen ook andere vragen een rol. Wat betekent in de gegeven context het woord ‘awon van de ouders: is dat hun ‘schuld’ (NBV), hun ‘misdaad’ (Statenvertaling, SV), hun ‘onrecht’ (Naardense Bijbel 2014)? Hoe moeten we ons de rol van de nakomelingen (de kinderen, het derde en het vierde geslacht) precies voorstellen? Wat betekent leson’aj, in de NBV vertaald met ‘wanneer ze mij haten’, in de vertaling van Dasberg 1970 met ‘voor zover die Mij haten’, in de Groot Nieuws Bijbel 1996 met ‘Wie zich tegen mij verzet’? En op wie heeft de inhoud van de zin eigenlijk betrekking: alleen op het derde en het vierde geslacht, op alle kinderen, op de ouders, of op iedereen?

De vertaling van Exodus 20:5 wordt op dit moment geëvalueerd in het kader van de herziening van de NBV. Dit artikel doorloopt verschillende stappen. Allereerst wil ik inzicht bieden in de kritiek zoals die gegeven is (paragrafen 1 en 2). Vervolgens wil ik inzichtelijk maken waarop de keuze van de NBV voor ‘laten boeten’ gebaseerd is (paragrafen 3 en 4). Daarna onderzoek ik de taalkundige en exegetische speelruimte voor alternatieven (paragrafen 5, 6, 7 en 8). En tot slot laat ik zien hoe een alternatieve vertaling van Exodus 20:5-6 eruit zou kunnen zien.

Ik beoog in dit artikel geen kant-en-klare revisieoplossing te bieden. Daarvoor zijn de problemen te complex. Wél beoog ik uit te zoeken in hoeverre de kritiek op de NBV hout snijdt en welke ruimte er is om tot een andere vertaling te komen.

Op de keuze voor ‘laten boeten’ als weergave van paqad is in vele brieven kritiek geleverd. Ik doe een greep uit de reacties en inventariseer de voorgestelde alternatieven. Er zijn in al die reacties vijf invalshoeken te onderscheiden:

1) Vaak nemen critici de formulering van de eerdere vertalingen, SV en NBG 1951, als maatstaf, die paqad in Exodus 20:5 weergegeven met ‘bezoeken aan’. Daarmee vergeleken zou de NBV met ‘laten boeten’ dit vers te veel invullen en verkeerd weergeven. De vertaling zou het misverstand uitlokken dat kinderen volgens de Bijbel moeten boeten voor de fouten van hun ouders. Dat misverstand kan worden voorkomen door paqad weer te geven met ‘opzoeken bij’, ‘inspecteren’, ‘controleren’, ‘visiteren’, ‘natrekken’. Paqad houdt dan in dat wordt onderzocht of de kinderen hetzelfde doen als de ouders.

Het is echter een misverstand dat de traditionele weergave ‘bezoeken aan’ deze keuze zou ondersteunen. ‘Bezoeken aan’ heeft de betekenis ‘iemand bejegenen met bewijzen van ongenade’, ‘iemand met rampen treffen’, ’iemand voor zijn zonde straffen’. Inhoudelijk is er geen verschil tussen de SV met ‘bezoeken aan’ en de HSV met ‘vergelden’. Een beroep op de traditionele vertaalkeuze ‘bezoeken aan’ snijdt dus geen hout in deze kwestie. De NBV zegt hetzelfde, maar dan in gangbaar Nederlands.

2) Lexicale invalshoek. Critici die het Hebreeuws machtig zijn kiezen veelal een andere invalshoek. Ze wijzen op het brede betekenisveld van paqad in het Hebreeuws. Daartoe behoren ook de nuances van ‘bezoeken’, ‘controleren’, ‘natrekken’, ‘inspecteren’. Daarmee komen ze, langs een andere weg, uit bij hetzelfde punt als hierboven genoemd. Zou de vertaling niet beter kunnen luiden: ‘Het kwaad van de ouders trek ik na bij de kinderen…’? Wordt dat kwaad ontdekt, dan volgt er straf, zo niet, dan blijft de straf uit. In de paragrafen 2 en 3 zullen we bekijken in hoeverre deze visie overtuigend is.

3) Een Bijbels theologische invalshoek. Verschillende schrijvers wijzen erop dat ‘vergelden’ of ‘laten boeten’ in Exodus 20:5 in tegenspraak is met andere Bijbelse teksten. Teksten als Deuteronomium 7:10, Deuteronomium 24:16 en Ezechiël 18:1-32 geven juist aan dat ieder moet boeten voor zijn eigen fouten, niet voor de fouten van anderen, van eerdere generaties. Waarom zou je voor paqad zo’n uitgesproken negatief geladen term als ‘laten boeten’ kiezen, en zo een tegenspraak met andere passages creëren, als je het ook anders kunt weergeven? Op grond van het woordveld van paqad (en dan zijn we weer bij invalshoek 2) kun je ook kiezen voor ‘de vinger aan de pols houden’, ‘waarschuwen’ of ‘aanzeggen’. Gods ‘bezoeken’ in Exodus 20:5 houdt geen strafmaatregel in, maar een ernstige waarschuwing.
Deze visie evalueren we in samenhang met die genoemd onder 2, in de paragrafen die volgen.

4) Een vierde invalshoek is kritiek op de innerlijke tegenstrijdigheid die de NBV in Exodus 20:5 zelf biedt. Nu staat er namelijk dat de kinderen zullen boeten voor de schuld van de ouders leson’aj, wanneer zij de zonden van hun ouders overnemen. En als zij (de kinderen) de HEER liefhebben, bewijst Hij hun liefde tot in het duizendste geslacht. Dat zou echter betekenen dat de houding van de nakomelingen zelf beslissend is: als zij boeten, is dat voor hun eigen zonden (‘wanneer ze mij haten’). Maar dat wringt met wat Exodus 20:5b in de NBV beweert, en het wringt ook met teksten die gelijkluidend zijn met Exodus 20:5b (Exodus 34:7 en Numeri 14:18) maar waarin leson’aj ontbreekt.

Hier moet alvast worden opgemerkt dat de weergave van leson’aj in de NBV met ‘wanneer ze mij haten’ inderdaad een zwakke plek blijkt te zijn. In de NBV is leson’aj opgevat als een beperkende bepaling bij de nakomelingen. Dat houdt in dat er alleen maatregelen tegen hen getroffen worden als ze metterdaad de verkeerde weg van hun ouders inslaan. De deelwoordbepaling leson’aj (met de prepositie le) kan echter grammaticaal goed verklaard worden als een omschrijving van een status constructus. Dan gaat het om de kinderen van de schuldige ouders ‘die mij haten’, dat wil zeggen: die ontrouw zijn aan God door zijn geboden af te wijzen.
Blijft over de betekenis die aan paqad moet worden toegekend. Exodus 20:5 wil volgens veel critici zeggen dat God nagaat of en hoe de zonde van de ouders (het dienen van andere goden) ook aanwezig is in het leven van hun nakomelingen. De betekenis van paqad is hier dan: ‘in ogenschouw nemen’, ‘beoordelen’, ‘ter verantwoording roepen’.

5) In veel reacties klinkt ook een pastorale invalshoek mee. Kan het eigenlijk wel kloppen dat God de schuld van de ouders verrekent met de kinderen? Kun je met zo’n tekst nog wel aankomen? Natuurlijk is niemand erop uit om de tekst om te buigen opdat die beter zou aansluiten bij onze hedendaagse beleving. Maar dit aspect maakt de kwestie des te prangender. Staat dit er nou werkelijk?

De evaluatie bij punt 4 legt nog meer druk op deze vraag. De NBV heeft met ‘wanneer ze mij haten’ een scherpe clausule ingebouwd. De straf voor de zonde van de ouders is conditioneel: het hangt af van het gedrag van de volgende generaties zelf. Hoewel niet naar de letter is dit exact naar de geest van alle genoemde kritiek. Maar als nu juist dit bijzinnetje, ‘wanneer ze mij haten’, gewijzigd en op de ouders betrokken zou moeten worden, komt de vraag in alle scherpte naar voren: weten we zeker dat paqad hier met ‘laten boeten’ weergegeven moet worden?

De alternatieven voor paqad die hierboven zijn genoemd, staan alle in de moderne lexica van het Bijbels Hebreeuws. Het aantal betekenissen dat aan de verschillende stamformaties van paqad wordt toegekend, is groot: ‘zorgvuldig aandacht schenken aan’, ‘opmerken’, ‘noteren’, ‘zorgen voor’, ‘omzien naar’, ‘zich bekommeren om’, ‘straffen’, ‘bijeenroepen voor inspectie’, ‘samenbrengen’, ‘registreren’, ‘inschrijven’, ‘toevertrouwen’, ‘aanstellen’, ‘ter verantwoording roepen’, ‘wreken’, ‘missen’, ‘ontbreken’, ‘opdragen’, ‘tellen’, ‘bepalen’, ‘teisteren’, ‘overhandigen’, ‘plaatsen’, ‘toerekenen’, ‘verwijten’, ‘(ver)oordelen’, ‘onderzoeken’. Het is niet eenvoudig in deze diversiteit van betekeniselementen één grondbetekenis of ‘de eigenlijke betekenis’ van paqad te ontdekken. Wat dat betreft is er praktisch geen ander Hebreeuws werkwoord dat zo weerbarstig is en zoveel meningsverschillen oproept als paqad.

In de lexica is in de talrijke betekenissen van paqad een zekere orde gecreëerd door het werkwoord per conjugatie te behandelen. Wat daarbij opvalt, is dat het aantal verschillende betekenissen van paqad in de qal-vorm (154 keer) het grootst is. In het Handwörterbuch van Gesenius (18e editie) zijn die ondergebracht in acht rubrieken:

Bepalend voor deze indeling in acht rubrieken is de informatie uit de context waarin paqad functioneert. In elke rubriek zijn ook weer verfijningen aan te brengen.

De moderne woordenboeken weerspiegelen de resultaten van het lexicografisch onderzoek. Wat ze bieden is geen opsomming van mogelijke betekenissen waaruit men vrijelijk zou kunnen kiezen, maar een gespecificeerde indeling van de betekenissen, met expliciete vermelding van de betreffende Bijbelverzen. Voor paqad in Exodus 20:5 wordt daarin steevast de betekenis ‘vergelden, straffen’ opgegeven.

In de woordenboeken wordt erop gewezen dat het in Exodus 20:5 gaat om een specifiek gebruik van het werkwoord. Het woord paqad in de qal-vorm gaat samen met het direct object ‘awon en een indirect object, ingeleid door de prepositie ‘al. Deze grammaticaal-syntactische elementen rond paqad zijn ook elders te vinden:

In een aantal teksten is het direct object ‘awon vervangen door een synoniem zoals chattat, ‘zonde’ (Exodus 32:34), ra‘ah, ‘slechtheid’ (Jesaja 13:11), roa‘ ma‘alleechèm, ‘kwalijke praktijken’ (Jeremia 23:2), damiem, ‘bloedschuld’ (Hosea 1:4), dèrèch, ‘wangedrag’ (Hosea 4:9) en pèsja‘, ‘misdaad’ (Amos 3:14). Een alternatief voor ‘awon maakt voor de semantische functie van paqad en ‘al in de lexica echter weinig verschil.

Bijbelvertalingen maken gebruik van deze gespecificeerde lexicale aanwijzingen in de woordenboeken. Het is dan ook niet vreemd dat in praktisch alle Bijbelvertalingen in binnen- en buitenland in Exodus 20:5 een equivalent van ‘vergelden’ te vinden is.

Je kunt dus niet zomaar stellen dat de NBV met de keuze voor ‘laten boeten’ fout zit. Wie een alternatief bepleit dat buiten de sfeer van ‘vergelden’ ligt, neemt het niet alleen op tegen de NBV, maar ook tegen de gevestigde vertaaltraditie (‘bezoeken aan’) en de gespecificeerde lexica.

Toch is hiermee de discussie niet beëindigd. Woordenboeken weerspiegelen een stand van zaken die voortdurend in beweging is. We zullen in de volgende paragrafen zien dat recent taalkundig onderzoek toont dat er ook hier een zekere speelruimte is.

De eerste stap is om te kijken hoe we het ‘patroon’ van paqad dat zich in Exodus 20:5 voordoet in formele termen kunnen beschrijven (paragrafen 4, 5 en 6). Daarna kijken we welke ruimte er is bij een inhoudelijke invulling ervan (paragraaf 7).

Volgens de Hebreeuwse lexica is de betekenis van paqad in de qal-vorm plus het direct object ‘awon en een indirect object ingeleid door de prepositie ‘al, dus ‘vergelden, straffen’. Ook in gevallen waarin het direct object ‘awon of een synoniem daarvan in het Hebreeuws impliciet blijft, heeft paqad in de qal-vorm + ‘al die betekenis. Dat is met name het geval als God subject is in de zin. De teksten die daarvoor in aanmerking komen zijn: Jesaja 10:22, Jesaja 27:3, Jeremia 5:9, 29, Jeremia 9:25-26, Jeremia 11:22, Jeremia 23:34, Jeremia 29:32, Jeremia 30:20, Jeremia 44:13, Jeremia 46:25, Jeremia 51:47, 52, Amos 3:14, Sefanja 1:8, 9, 12, Sefanja 3:7, Zacharia 10:3.

Gezien het brede betekenisveld van paqad in de qal-vorm is het opvallend dat de combinatie van het werkwoord met de prepositie ‘al, met of zonder direct object dat een of andere gekwalificeerde wandaad inhoudt, steevast in de sfeer van ‘vergelden’, ‘straffen’ blijkt te liggen. Hoe kan dat?
Een antwoord op die vraag biedt het zogenoemde valentieonderzoek, het taalkundig onderzoek naar de verbindingen van een werkwoord met andere elementen in een tekst. Het vermogen van een werkwoord om zulke verbindingen aan te gaan heet ‘valentie’. Valentieonderzoek brengt in kaart in welke patronen een werkwoord voorkomt. Een overzicht daarvan biedt een basis om de betekenis van een werkwoord in een zin vast te stellen.

Het werkwoord paqad leent zich goed voor valentieonderzoek, omdat het in verschillende samenstellingen voorkomt, met duidelijke betekenisverschillen. Het gebruik van paqad in Exodus bijvoorbeeld laat een betekenisverschil zien dat gebonden is aan bepaalde valentiepatronen. In Exodus 3:16, 4:31 en 13:19 treedt paqad in de qal-vorm op in verbinding met ’et in de betekenis van ‘omzien naar’, ‘zich het lot aantrekken van’ (de Israëlieten in Egypte). Terwijl hetzelfde werkwoord die betekenis onmogelijk kan hebben in Exodus 20:5, 32:34 en 34:7, waar het in combinatie met ‘awon/chattat en ‘al voorkomt. Soortgelijke betekenisverschillen treden steeds op als er meer dan één valentiepatroon aanwijsbaar is.

Het valentiepatroon van paqad in Exodus 20:5 omvat syntactisch en semantisch de relaties met het object ‘awon en een indirect object, voorzien van de prepositie ‘al. Dit valentiepatroon komt relatief veel voor (zie hierboven). De inhoud van het object is steeds een bepaald ongewenst gedrag dat een paqad-actie op gang brengt, gericht op degene die zich aan het vergrijp schuldig heeft gemaakt. De paqad-actie is erop gericht een nieuwe situatie te creëren die voldoet aan de norm die volgens het subject van paqad de juiste is. Het resultaat is dat de afwijking van de norm teniet is gedaan. Bij het valentiepatroon paqad in de qal-vorm + ‘awon + ‘al zet het subject op basis van een norm een vergrijp recht met degene die zich daaraan schuldig heeft gemaakt. Als betekenis van paqad is ‘iets verkeerds rechtzetten volgens een bepaalde norm’ in het betreffende valentiepatroon een bruikbaar concept.

We kunnen nog een stap verder gaan in de formele definitie van paqad in de qal-vorm + ‘awon + ‘al, met behulp van een recente studie van Stuart Creason. De betekenis van paqad komt volgens Creason beter in beeld als duidelijk is wat er in een tekst met het direct object van paqad gebeurt. Paqad duidt aan dat het object die plaats krijgt in de algehele orde der dingen die het volgens het subject (autoriteit) geacht wordt te hebben.

Voor Exodus 20:5 betekent dit concreet dat de ‘awon, het dienen van andere goden dan de God van het verbond, door de paqad-actie geproblematiseerd wordt bij de nakomelingen van de mensen die zich daaraan schuldig hebben gemaakt. Wanneer de ouders ontrouw zijn, confronteert God hun nakomelingen daarmee. Het gaat niet om inspecteren of visiteren. De norm is verstoord door de ‘awon en de met ‘al aangeduide partij (de nakomelingen tot het vierde geslacht) ondervindt daarvan de gevolgen. De vraag is alleen of dit paqad-moment noodzakelijkerwijs als ‘straffen’ of ‘vergelden’ moet worden ingevuld of dat er ruimte is om het opener te formuleren: ‘aansprakelijk stellen voor’, ‘aanspreken op’, ‘de gevolgen doen ondervinden van’, ‘ter verantwoording roepen voor’.

In de wat oudere commentaren wordt paqad in Exodus 20:5 steeds in het betekenisveld ‘vergelden, straffen’ geplaatst. De uitleg is duidelijk: ontrouw aan het verbond wordt gestraft en het nageslacht blijft daarbij niet verschoond. Door de verkeerde of de goede daden van de voorouders wordt het lot van de nakomelingen beslist. JHWH straft mensen die van hem afvallen tot in het vierde geslacht en beloont de trouw tot in het duizendste geslacht. De straf treft de vader die afgoden (of beelden van JHWH) dient, zijn kinderen, zijn kleinkinderen (= derde) en zijn achterkleinkinderen (= vierde). Dat zijn vier geslachten die in dezelfde tijd leven en waarschijnlijk ook onder één dak, die één familiegemeenschap vormen waarin één persoon aansprakelijk is voor allen. Met de beslissing voor of tegen het exclusief dienen van JHWH neemt een pater familias dus een verantwoordelijkheid met verstrekkende gevolgen voor latere generaties.

Opvallend genoeg bieden de meer recente commentaren een minder eenduidig beeld. Weliswaar wordt nog steeds onderkend dat Gods paqad in Exodus 20:5 ‘straf’ of ‘vergelding’ kan inhouden, maar tegelijk, zo meent men, omvat het méér. Het begint met confrontatie, met rekenschap vragen, met ter verantwoording roepen, met het bijhouden van een foutenregister, en een eventuele bestraffing vormt het sluitstuk. Het is in de Bijbelse literatuur niet ongebruikelijk dat schuld transgenerationeel wordt voorgesteld: latere generaties worden geconfronteerd met de schuld van eerdere generaties. Maar het is te kort door de bocht om dit uitsluitend te definiëren in termen van vergelding en bestraffing.

Waarom zou je de dynamiek van paqad in Exodus 20:5 zien als een breder geheel van confrontatie en repercussie, in weerwil van de lexicale en (oudere) exegetische eenduidigheid van vergelden? Daar zijn twee redenen voor te noemen.

In de eerste plaats zien we dat er in de gevallen van paqad + ‘awon + ‘al een onderscheid te maken valt. In de meeste gevallen is het indirect object ook degene die zich daadwerkelijk schuldig heeft gemaakt aan de ‘awon (in de opsomming onder paragraaf 3 betreft dit alle teksten van punt 2 tot en met 7). Alleen in de gevallen van Exodus 20:5, Exodus 34:7, Numeri 14:18 en Deuteronomium 5:9 ligt het anders, daar wordt een verschil gemaakt tussen de overtreders en degenen die de consequenties ervan ondervinden. En het is een terechte vraag of in dát verband ‘vergelden’ wel de complete lading dekt.

In de tweede plaats staan Exodus 20:5, Exodus 34:7, Numeri 14:18 en Deuteronomium 5:9 in het kader van het verbond van God met Israël. Binnen de verbondsvoorstelling kent de Bijbel als een van de herstelmechanismes ook de (collectieve) schuldbelijdenis, die niet alleen betrekking heeft op de eigen overtredingen, maar óók op de wandaden van de eerdere generaties, de ‘awon ’avot (zie Nehemia 9:2). Er zijn verschillende voorbeelden van een jongere generatie die vanuit een ellendige situatie veroorzaakt door eigen zonden én die van hun voorouders, een nieuw begin maken door een schuldbelijdenis uit te spreken ten aanzien van wat zijzelf en hun voorouders hebben misdaan: Leviticus 26:39-40, Nehemia 9:2 en Jeremia 14:20.

Het geschonden verbond wordt vanwege de actie van de jongere generatie hersteld. Het verbond is niet voorgoed verbroken: wat met de (voor)ouders zelf niet lukt, kan met de kinderen, de derde en de vierde generatie, wel lukken. Met paqad wordt een situatie ‘gecreëerd’ waarin God een definitieve breuk wil afwenden en vier generaties de tijd neemt om tot herstel van het verbond te komen. De afrekening vindt dus nog niet plaats. Voor dat uitstel kan ook Exodus 32:31-34 illustratief zijn. Hoewel de Israëlieten zwaar hebben gezondigd door bij de berg Sinai een god van goud te maken, worden ze niet onmiddellijk voor hun zonden gestraft. Mozes krijgt de opdracht: ‘Breng het volk nu naar de plaats die ik je heb genoemd; mijn engel zal voor je uit gaan’ (Exodus 32:34a). De Israëlieten worden naar het beloofde land geleid, hun geschiedenis met God gaat verder zonder dat de gebeurtenissen bij de Sinai worden vergeten: ‘Maar op de dag van de verantwoording (paqod) zal ik hen (‘alehèm) voor hun zonde (chatta’tam) ter verantwoording roepen (paqad)’ (Exodus 32:34b).

Op basis van deze twee overwegingen, de inzichten in de recente commentaren, en het moderne valentieonderzoek, kunnen we concluderen dat paqad in de qal-vorm + ‘awon + ‘al in Exodus 20:5 betekent dat God de ‘awon van de ouders neerlegt bij hun nageslacht. Hij confronteert ze ermee en rekent ze erop af. Nieuw is het inzicht dat ‘straffen’, ‘vergelden’ voor Exodus 20:5 en verwante gevallen een té inperkende betekenis heeft. Daarbij is duidelijk geworden dat paqad in dit gebruik zo’n specifieke betekenis heeft, dat het bijzonder moeilijk is om dit precies goed weer te geven in een vertaling. Als omschrijving zou je kunnen hanteren: ‘(Ik ben een God die) de kinderen aanspreekt op de zonde van hun ouders (namelijk ontrouw jegens mij), en sancties in het vooruitzicht stelt.’ In dit licht is zowel een keuze voor ‘straffen’ (of: ‘vergelden’, ‘laten boeten’, ‘verhalen op’, ‘bezoeken aan’) als een keuze voor ‘aanspreken op’ (of: ‘ter verantwoording roepen’, ‘rekenschap vragen’) legitiem. Maar elke vertaling is op een bepaalde manier ook eenzijdig. Een keuze voor ‘vergelden’/‘straffen’ kan de indruk wekken dat God automatisch overgaat op wat in feite de uiterste consequentie is, terwijl de keuze voor ‘aanspreken’/‘ter verantwoording roepen’ opgevat kan worden alsof het allemaal wel zal meevallen.

Hoe zou de tekst van Exodus 20:5b-6 eruit kunnen zien, zonder ‘laten boeten’ en met wijziging van het element ‘wanneer ze mij haten’? Ik doe een poging:

Het tekstelement leson’aj is in deze weergave betrokken op de ouders, en daarom in de vertaling naar voren gehaald en geplaatst bij de woordgroep waar het volgens de meerderheid van de exegeten bij hoort. Door de positie vooraan in de zin kan de lezer het werkwoord ‘haten’ ook makkelijker in verband brengen met de ‘awon waarvan hier sprake is: het dienen van andere goden. ‘Haten’ is namelijk in oud-oosterse verdragsteksten een vast motief dat wijst op het verzaken van loyaliteit. In Exodus 20:5 staat ‘haten’ voor de ontrouw van de Israëlieten jegens hun God. In de vertaling staat het parallel aan ‘wie mij liefhebben’ (le’ohavaj) in vers 6. Het werkwoord ‘liefhebben’ betekent in de gegeven context: tonen van loyaliteit en trouw aan God. Misschien verdient het overweging om in de revisie de werkwoorden die nu met ‘haten’ en ‘liefhebben’ zijn vertaald, weer te geven met ‘ontrouw zijn’ en ‘trouw zijn’.

Wat het werkwoord paqad betreft: in de vertaling moet duidelijk zijn dat de kinderen aangesproken worden op de bedoelde zaak, namelijk de ontrouw aan God waaraan hun ouders zich schuldig hebben gemaakt. Als ouders ontrouw zijn aan God, is dat een zaak die ook de kinderen aangaat en waaraan voor hen ook sancties zijn verbonden. Voordat die intreden, kunnen de kinderen omkeren van hun kwade weg. Maar als dat niet gebeurt, is hun vonnis geveld.

‘Ter verantwoording roepen’ maakt enerzijds als moreel appèl de ernst van de zaak ondubbelzinnig duidelijk, en anderzijds verwijst het naar een te verwachten reactie van de nakomelingen, gericht op herstel van het door ‘awon bedreigde verbond. Op die manier legt ‘ter verantwoording roepen’ een ander accent dan traditionele vertalingen van paqad als ‘laten boeten’, ‘wreken’, ‘bezoeken’, ‘straffen’, ‘vergelden’. Dat zijn allemaal acties van bovenaf. De formulering met ‘ter verantwoording roepen’ impliceert dat de Israëlieten als partners in het verbond hier ook een rol hebben.

Op de keuze van de NBV voor ‘laten boeten’ is veel kritiek gekomen. Het geheel overziend is de vertaling met ‘laten boeten’ verdedigbaar, maar op een bepaalde manier ook eenzijdig en daardoor vatbaar voor misverstand.
In de NBV wordt de hardheid van het ‘laten boeten’ in evenwicht gehouden door het restrictieve ‘wanneer ze mij haten’, betrokken op de kinderen. God laat de kinderen boeten voor de schuld van de ouders, maar alleen als ook zijzelf God de rug toekeren. Als de weergave ‘wanneer ze mij haten’ echter dient te worden herzien en het haten op de ouders moet worden betrokken, legt dat nog meer druk op de keuze voor de weergave van paqad.

De oplossing ligt misschien in de formulering ‘ter verantwoording roepen’. Dat sluit het element van straf niet uit, maar geeft aan dat, naast vergelding, ook herstel van de verbondsrelatie tot de mogelijkheden behoort.

Hoe Exodus 20:5-6 uiteindelijk zal luiden in de gereviseerde tekst ligt nog niet vast. Met dit artikel hoop ik eraan te hebben bijgedragen dat de uiteindelijke keuze goed afgewogen zal zijn.

Dr. J. van Dorp werkt bij het NBG als oudtestamenticus en is betrokken bij de NBV-revisie.

Jaap van Dorp, ‘Moeten kinderen boeten voor de schuld van de ouders? De revisie van Exodus 20:5 en de betekenis van paqad’, in: Met Andere Woorden 38/1 (mei 2019), 6-22.

Rembrandt van Rijn, Mozes met de Tien Geboden. © Foto: Gemäldegalerie der Staatlichen Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz. Fotograaf: Christoph Schmidt.