Joods-christelijke dialoog anno nu

De Joods-christelijke dialoog werd in de afgelopen decennia enthousiast omarmd. Wat is er anno nu nodig voor de Joods- christelijke dialoog? Wat is er nog te doen aan het verbeteren van kennis en begrip? En welke rol kan Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen daarin spelen? Deze vragen legden we voor aan de katholieke Tineke de Lange en aan de protestantse Eeuwout Klootwijk.

Tineke de Lange

Dit jaar is het zestig jaar geleden dat het Tweede Vaticaans Concilie werd afgesloten. Een belangrijk aspect van het concilie was de verandering in de relatie tot andere, christelijke en niet-christelijke, geloofsgemeenschappen. Ten aanzien van het Jodendom is de verklaring Nostra aetate, paragraaf 4 binnen de Rooms-Katholieke Kerk zelfs baanbrekend geweest.

Nostra aetate erkent en benadrukt de blijvende betekenis van het Jodendom voor het christendom. In dat verband roept de tekst op tot ontmoeting en samen leren, tot het beter leren kennen van elkaar en waardering voor elkaar ‘vooral door middel van Bijbelse en theologische studies en door een broederlijke dialoog’.

De aanbevelingen uit Nostra aetate zijn in 1974 uitgewerkt in het document ‘Richtlijnen en suggesties’ van de Pauselijke Commissie voor de Religieuze Betrekkingen. Daarin wordt eerst gesproken over de dialoog: ‘De dialoog veronderstelt het verlangen elkaar te leren kennen en deze kennis te ontwikkelen en te verdiepen. (…)

Een voorwaarde voor de dialoog is het respect voor de ander zoals hij is, en vooral respect voor zijn geloof en zijn religieuze overtuiging.’

Hierna volgen paragrafen over liturgie, onderricht en opvoeding en sociale actie. In de passage over onderricht en opvoeding wordt het belang van adequate vorming en informatiemiddelen genoemd en er wordt opgeroepen tot het instellen van leerstoelen van Joodse studies en tot samenwerking met Joodse geleerden.

De aanbevelingen van de ‘Richtlijnen’ hebben vrucht afgeworpen, vooral in Europa en Noord-Amerika. Maar dat wil niet zeggen dat het werk af is. De ontmoeting met Joden zelf vormt een belangrijke stimulans voor verandering van stereotiepe ideeën en aanpassing van anti-Joodse teksten en rituelen. Die ontmoeting is helaas niet overal mogelijk en dat heeft invloed op de manier waarop en de mate waarin het Jodendom een plaats heeft binnen verkondiging en catechese. Daaraan valt nog steeds het nodige te verbeteren.

Verder hebben we anno 2025 te maken met veranderingen in de samenleving en in de geloofsgemeenschappen zelf. Het rijtje is bekend: secularisatie, antisemitisme dat weer openlijk zijn kop opsteekt, kerken die krimpen en Joodse gemeenschappen die onder druk staan. Dat dit alles gevolgen heeft voor de Joods-christelijke dialoog moge duidelijk zijn. Toch zijn enige relativerende opmerkingen op hun plaats.

Het opbouwen van een relatie is een zaak van lange adem en kent zijn onvermijdelijke hoogte- en dieptepunten. In de dialoog, waar alles draait om de relatie, is dat niet anders. Maar het vertrouwen tussen Joden en christenen is, zeker in Nederland, gegroeid. Wat educatie over het Jodendom betreft: onderricht is per definitie een kwestie van herhaling, voor elke groep en voor elke generatie opnieuw. Verder is het een illusie te denken dat idealen als die van Nostra aetate binnen één generatie helemaal verwezenlijkt zouden kunnen zijn. Daarom luidt het devies voor ieder die de dialoog tussen

Joden en christenen een warm hart toedraagt: gewoon volhouden. De dialoog is nog maar net begonnen. In dit licht is het initiatief van het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap om The Jewish Annotated New Testament te vertalen en daarmee breder beschikbaar te maken voor Nederlandse lezers, meer dan welkom.

Dr. Tineke de Lange is beleidsmedewerker voor de bisschoppenconferentie voor contacten met het Jodendom. Zij is docent Oude Testament en Judaïca.

Eeuwout Klootwijk

Dat Het Nieuwe Testament met Joodse toelichtingen (NTJT) er nu in het Nederlands is, is om verschillende redenen belangrijk.

Het NTJT is een bijdrage aan het voortgaande gesprek tussen Joden en christenen, waartoe ook de kerkorde van de Protestantse Kerk oproept. Joodse nieuwtestamentici geven hun commentaren op de teksten die centraal staan in de christelijke kerken. Die teksten zijn tegelijkertijd merendeels Joodse teksten. De spannende vraag aan ons is of we anders gaan lezen als we met hun blik meekijken. En gaan Joden anders om met hun traditie als zij die teksten ook als Joods zien?

Daarnaast nodigt het boek uit tot verschillende perspectieven op nieuwtestamentische teksten. De redacteuren Amy Jill-Levine en Marc Zvi Brettler zijn tevens de auteurs van The Bible with and without Jesus. Zij werpen daarin licht op Bijbelse teksten die op meerdere manieren worden uitgelegd. Zij kiezen niet voor één bepaalde lezing. Elke lezing die kan bogen op een bepaalde beproefde traditie – Joods, rooms-katholiek, orthodox, protestants – heeft haar eigen zeggingskracht. Het NTJT zou je op dezelfde manier kunnen lezen. Niet: ‘zo moet het uitsluitend’ maar: ‘zo kan het blijkbaar ook, en wat zegt dat dan over mijn christelijke manier van lezen?’

Al deze Joodse zienswijzen nodigen uit om anti-Joodse beelden op het spoor te komen. In de christelijke beeldvorming komen farizeeën er niet al te best vanaf. Ondanks nieuwe exegeses zien velen hen als huichelaars, muggenzifters, letterknechten, wettisch, star. In de rabbijnse traditie worden farizeeën juist gezien als de voorlopers van het rabbijnse Jodendom. Historici wijzen erop dat farizeeën dicht bij mensen stonden en religieuze concepten vertaalden naar de eigen tijd. Zo helpt dit boek ons om anders tegen farizeeën aan te kijken.

Dit alles helpt tevens om het antisemitisme tegen te gaan. De Protestantse Kerk heeft zich hierover in het recente verleden uitgesproken. In 2016 nam ze afstand van de anti-Joodse uitspraken van Martin Luther. In 2019 kwam er een gezamenlijke verklaring met de Rooms-Katholieke Kerk tegen antisemitisme. In 2020 kwam er de Verklaring over erkenning van schuld en verantwoordelijkheid ten aanzien van de Joodse gemeenschap. Na de terreuraanslag van Hamas op 7 oktober 2023 en de daaropvolgende oorlog tussen Israël en Hamas sprak de generale synode zich in november 2023 uit tegen het toenemende antisemitisme. In 2024 aanvaardde de generale synode de notitie ‘Uw Koninkrijk kome. Als pelgrims onderweg met Joden en Palestijnse christenen’, waarin werd uitgesproken dat het de roeping van de kerk is om naast de Joodse gemeenschappen te staan en voor hen op te komen.

Het NTJT helpt om in de eigen spiegel te kijken. Hoe komen wij onze vooroordelen op het spoor en hoe gaan we elkaar als mensen naar Gods beeld zien, zonder karikaturen van elkaar te maken?

Dr. Eeuwout Klootwijk is wetenschappelijk beleidsmedewerker voor Kerk en Israël/Joods-christelijke relaties bij de dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk in Nederland, en predikant in Vught.

Tineke de Lange, 'Joods-christelijke dialoog anno nu' in: Met Andere Woorden 44/1 (mei 2025), 60-61.

Eeuwout Klootwijk, 'In de eigen spiegel kijken' in: Met Andere Woorden 44/1 (mei 2025), 62-63.