Exodus 12: een strijd tussen leven en dood

Tijdens de veertigdagentijd staan we ieder jaar stil bij het lijden in de wereld. Maar dit jaar heeft de symboliek van deze periode voor velen een nog scherpere lading. Een paar dagen vóór Aswoensdag brak er een vreselijke strijd uit tussen Rusland en Oekraïne. De oorlog is dichtbij en speelt bij velen van ons constant in de gedachten.

Ook in Exodus 12 gaat het over een strijd tussen twee volken. Die strijd belichaamt tegelijkertijd een tweespalt tussen de onderdrukkende macht van het kwaad en de beschermende, leven schenkende macht van God, die uiteindelijk zal overwinnen en bevrijding zal geven.

Deze blog hoort bij het webinar Exodus 12: bevrijd & op weg dat plaatsvond op 12 februari 2022.

Een volk dat door een ander, sterker volk wordt overmeesterd en onderdrukt. Ook in Exodus 12, de tekst die voor de eerste zondag van de veertigdagentijd op het leesrooster stond, lezen we daarover. De Israëlieten moeten onder de zweep van de Egyptenaren slavenarbeid verrichten. De farao denkt namelijk dat hij het volk Israël in zijn bezit heeft. Nadat de eerste hoofdstukken van Exodus de strijd tussen de farao en de Israëlieten – of eigenlijk: tussen de Egyptische goden en de God van Israël – hebben afgeschilderd, is in hoofdstuk 11 duidelijk geworden dat de ondergang van de farao nabij is. God zelf zal ingrijpen voor zijn volk.

Terwijl je als lezer in spanning het moment afwacht waarop het volk zal worden gered, wordt de loop van het verhaal opeens onderbroken. Eerst wordt uitgebreid aandacht besteed aan de voorschriften die gelden voor het vieren van het pesachmaal. Al lezend vraag je je af: wat is de reden van die storende onderbreking? Totdat het besef doordringt dat de regels rondom het vieren van Pesach existentieel zijn voor het voortbestaan van het volk. Het offeren van het lam is nodig voor de bescherming van Israël, en het eten van het ongedesemde brood is nodig voor het begin van een nieuw bestaan.

De Israëlieten krijgen van God de opdracht om een lam te slachten en het bloed dat daarbij vrijkomt op de deurposten van hun huizen te strijken. In het Oude Testament is bloed, als belichaming van het leven, verbonden met levenskracht. In de offercultus werd de levenskracht van het bloed gebruikt om onreinheid, verbonden met de dood, als het ware af te wassen (zie bijvoorbeeld Leviticus 14:1-7).

Op het moment dat de Israëlieten het bloed van het lam op hun deurposten aanbrengen, wordt het huis tot een sacrale, gewijde ruimte. Een plek waar Gods bescherming geldt. De deur is de grens tussen de sfeer van het leven en de sfeer van de dood. Vandaar ook dat het lam niet naar buiten mocht worden gebracht (Exodus 12:46). 

Buiten de deur was het land van Egypte voor de tot slaaf gemaakte Israëlieten al het terrein van wreedheid, ellende, en verderf, maar nu wordt het ook voor de Egyptenaren een domein van de dood. De farao en de zijnen meenden over leven en dood te kunnen beschikken. Nu blijkt dat die weg doodloopt: zij vinden de verderfengel op hun pad. Verbondenheid met de farao leidt tot de dood, verbondenheid met God leidt tot leven.  

De tweede opdracht die de Israëlieten krijgen, is dat ze ieder jaar met Pesach ongedesemd brood moeten eten. Een uitleg vinden we in vers 39: Het volk had zoveel haast om uit Egypte weg te komen, dat er geen tijd was geweest om het deeg te laten rijzen. Maar het ongerezen brood heeft nog een andere, dieperliggende betekenis: desem of gist staat symbool voor bederf. Door gist wordt brood sneller oud en bederft het eerder. Israël moest als een nieuw volk uit Egypte wegtrekken, en daarom moest alles wat vatbaar was voor bederf – zowel in letterlijke als in figuurlijke zin – worden vermeden.

Het ongedesemde brood houdt dus verband met zuivering, vernieuwing. De Israëlieten maken een nieuw begin. Als een door God bevrijd volk mogen ze dood en onderdrukking achter zich laten en op weg gaan naar het beloofde land.

Als we naar de situatie in Oekraïne kijken, lijken bevrijding en vrijheid mijlenver weg. Maar hoewel de situatie in de wereld soms zo uitzichtloos lijkt, kunnen we uit Exodus 12 hoop putten. En die hoop is dit: de machten die de mens onderdrukken en gevangenhouden zullen niet het laatste woord hebben. Het laatste woord is aan God. Hij is een God van leven, die wie met Hem verbonden zijn zal beschermen. Hij zal voor bevrijding zorgen.

Als christenen vieren we met Pasen de vervulling van die belofte. Door het sterven en de opstanding van Christus, is de mens bevrijd uit de heerschappij van de dood, de zonde en het kwaad. Tegelijk zijn we er ons, misschien wel meer dan ooit, van bewust hoezeer het kwaad de wereld nog steeds in zijn greep heeft. Pasen betekent ook: uitkijken naar het moment dat Gods bevrijding ten volle werkelijkheid wordt.

God belooft ons in de Bijbel een nieuwe wereld, zijn koninkrijk, waarin het recht zal regeren en waar vrede zal heersen. Aan dat koninkrijk kunnen we ons verbinden door ons te verzetten tegen onderdrukking en machtswellust, en door te streven naar ‘al wat waar is, al wat edel, rechtvaardig, zuiver, beminnelijk en eervol is’ (Filippenzen 4:8).

Met de blik daarop gericht, kunnen we Pasen 2022, te midden van een wereld vol oorlog, tirannie en onrecht, toch vieren als een feest van bevrijding.

Dr. Mirjam van der Vorm-Croughs is specialist vertalen & exegese Oude Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap.

Mirjam van der Vorm-Croughs, ‘Exodus 12: een strijd tussen leven en dood’ in: Met Andere Woorden 41/online (24 maart 2022).

Lees meer artikelen uit Met Andere Woorden jaargang 41