Deuterocanonieke boeken zijn een integraal onderdeel van de Bijbel

Mijn korte antwoord als orthodox christen op de vraag of deuterocanonieke boeken standaard in Bijbelvertalingen moeten worden opgenomen is: ja. 

De uitleg van het ‘waarom’ vergt meer woorden. Die begint met de betekenis van woorden. De term ‘deuterocanoniek’ suggereert dat deze boeken van een tweede orde zijn en dat er dus een ‘echte’ canon is. Maar een precieze lijst van Bijbelboeken heeft de vroege kerk nooit vastgesteld. Dat was geen brandende vraag. 

Op het concilie van Nicea, dat 1700 jaar geleden plaatsvond, stond het onderwerp ‘canon’ niet op de agenda. Ook latere concilies van de gehele kerk hebben niet vastgesteld welke boeken in overeenstemming van de ‘regel (kanon) van het geloof’ of de ‘regel van de waarheid’ waren. (Het in dit verband vaak genoemde concilie van Hippo in 393 was een regionaal concilie, red.) De Niceens-Constantinopolitaanse geloofsbelijdenis spreekt wel van ‘de Schriften’. Dit meervoud is van belang, want de Schriften werden vanouds gekopieerd en overgeleverd als losse boeken. Later komt de term biblia (Grieks voor ‘boeken’) op. De term ‘Bijbel’ ontstaat veel later. Het is een verbastering van de Latijnse weergave van het Griekse biblia, dat de suggestie geeft dat de boeken een homogeen geheel vormen. 

Door de uitvinding van de boekdrukkunst en de focus van de reformatie op alleen de Bijbel (sola scriptura) en niet op de rest van de christelijke overlevering (bijvoorbeeld liturgische poëzie en patristische exegese), ontstond het concept van de Bijbel als één boek. Een boek dat je vooral letterlijk leest en waarin de tekst op elke pagina evenveel gewicht heeft. Maar dit was niet de benadering van de vroege kerk. 

Sommige boeken waren en zijn nu eenmaal veel belangrijker dan andere, zoals we kunnen opmaken uit de hoeveelheid citaten bij kerkvaders en het aantal overgeleverde handschriften. Bovenaan stonden de Psalmen, die de eerste christenen begonnen te lezen in het licht van de opstanding van Jezus Christus. Ook in andere ‘populaire’ boeken als Genesis, Job, Spreuken en Jesaja ontwaarden ze Jezus, in navolging van Hemzelf in zijn gesprek met de Emmaüsgangers, Lucas 24:26-34. 

Toen de mondelinge traditie deels op schrift werd gesteld, doorstonden vier weergaven van het evangelie – de goede boodschap – de tand des tijds en werden deel van de christelijke overlevering. Hun belangrijke status kun je opmaken uit de traditionele plaats in de kerk: op de altaartafel waar het eucharistisch brood gebroken wordt. Verder weg van dat centrum bevindt zich bijvoorbeeld een boek als de Openbaring van Johannes. Nog verder weg ligt een ander boek dat ook tot het apocalyptische genre gerekend wordt: Henoch. Dit boek wordt geciteerd in de Brief van Judas (Judas 1:14-15), maar wordt alleen door de Tewahedo-traditie (de Ethiopisch- en Eritrees-orthodoxe kerken) tot de Schriften gerekend. 

Ook op kleinere schaal verschilt het gewicht van Bijbelse teksten: de Griekse vertaling van het Oude Testament, de Septuaginta, telt 151 Psalmen (de Syrisch-orthodoxe traditie zelfs 154). Sinds de vondst van de Dode Zeerollen is Psalm 151 ook bekend in het Hebreeuws. Voor zover ik weet gebruikt alleen de Koptisch-orthodoxe kerk hem tijdens kerkdiensten. Omdat deze psalm deel uitmaakt van de handschrifttraditie hebben we hem opgenomen in de NBG-uitgave De Psalmen van de Vroege Kerk, vertaald uit de Septuaginta. 

Tegen deze achtergrond zien christenen van de Oosters- en Oriëntaals-orthodoxe tradities de Bijbelboeken die de naam ‘deuterocanoniek’ dragen als integraal onderdeel van de Bijbel. De lezer krijgt zo meer gevoel voor de diversiteit van de christelijke traditie en het verschillende gewicht van de afzonderlijke Bijbelboeken. Dit sluit aan bij de benadering van de Schriften door de ongedeelde kerk, van vóór het schisma van 1054. Per slot van rekening was de oorspronkelijke betekenis van het Griekse woord kanon een meetstok, een instrument van een timmerman om een rechte lijn te volgen. Dan bepaalt de canon van het geloof waartoe je jezelf rekent, de status die je aan een bepaald Bijbelboek toekent. 

Dr. Michael Bakker is rector van St. Irenaeus Orthodox Theologisch Instituut aan de Radboud Universiteit en als priester verbonden aan de Orthodoxe parochie van de Heilige Nikolaas van Myra te Amsterdam. 

Michael Bakker, ‘Deuterocanonieke boeken zijn een integraal onderdeel van de Bijbel’ in: Met Andere Woorden 44/2 (oktober 2025), 48-51.

Afbeelding: de canon uit een 10e-eeuws Grieks manuscript met de Bijbelboeken Genesis tot en met Psalmen, inclusief onder andere Makkabeeën I-IV. De kruisvorm waarin de boeken staan opgesomd, geeft weer dat de dood en opstanding van Christus – in het midden – het uitgangspunt is voor de lezing van de Schriften. © Vaticaanse Bibliotheek. (Toestemming voor het beeldgebruik is aangevraagd.)