De oorsprong van het boek Ruth

Lange tijd is het boek Ruth gelezen als een oud verhaal uit de vroege koningentijd. In oudere Bijbelcommentaren en op Bijbelwebsites is die opvatting vaak te vinden. In onze tijd zijn er nieuwe visies opgekomen over de betekenis en de datering.

Samenvatting
Op het eerste gezicht is Ruth een romantisch verhaal over een familie in het oude Israël, maar veel uitleggers zien er méér in. In dit artikel passeert een aantal visies de revue, vanaf de vroege kerk tot de moderne exegese. Hedendaags onderzoek laat zien dat het boek Ruth verband houdt met Israëls situatie na de ballingschap. Dit ‘kleine verhaal’ verwijst naar het ‘grote verhaal’, over Sion als berooide weduwe (Naomi), de hoop op Gods reddende ingrijpen (Boaz) en een nieuwe toekomst voor het volk (Ruth). Zo gelezen is het boek Ruth bovenal een boek van hoop en verwachting.

Tussen 9 mei en 13 juni 2022 organiseerde het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap een wekelijks online webinar voor voorgangers en theologen met als thema Met Ruth op weg naar Pinksteren. Bekijk hier de webinars en bijbehorende materialen.

De enige bedoeling van het boekje Ruth zou – volgens de traditionele visie – geweest zijn om te laten zien dat Gods plan soms anders loopt dan mensen denken, maar dat groot verdriet uiteindelijk op iets ongedacht groots kan uitlopen, namelijk het huis van David.

Dat het boek Ruth enkel een romantisch verhaal zou zijn geweest zou wel erg mager zijn, ook al loopt het verhaal dan uit op de stamboom van David. Het is dus niet zo vreemd dat Bijbelonderzoekers op zoek gingen naar een diepere betekenis van het boek Ruth en naar mogelijke aanknopingspunten voor de datering ervan.

Inmiddels lopen de dateringen uiteen van heel vroeg in de koningentijd (tiende eeuw v.Chr.) tot kort na de ballingschap (vijfde eeuw v.Chr.) of zelfs ver na de ballingschap (tweede eeuw v.Chr.), waarbij ook betekenis en bedoeling van het boek verschillen: ofwel een verdediging van het huis van David, ofwel een verdediging van huwelijken met buitenlandse vrouwen gericht tegen de strenge regels van Ezra en Nehemia, ofwel gericht tegen de messiaanse visie van de Hasmoneeën.

In de tijd van de vroege kerk wordt de Moabitische Ruth gezien als een type van de kerk, vanwege haar belijdenis (Ruth 1:16). Zo stelt aartsbisschop Isidorus van Sevilla (560-636) dat de kerk net als Ruth geroepen werd uit de heidenen en zelfs bereid was te lijden en sterven voor haar geloof. Isidorus richt zich ook op de naamloze eerste losser (Ruth 4:1-6) en ziet in hem een voorafschaduwing van Johannes de Doper, die ook van zichzelf af wees naar de ware bruidegom, Christus. Zo leest Isidorus het boek Ruth als een soort messiaanse profetie. Ambrosius (omstreeks 340-397) schrijft dat Ruth toetrad tot de kerk en tot het volk Israël en daarom gerekend moet worden tot een van de grootste dienaren van God.

Gregorius de Grote (540-604) betrekt de tekst van Ruth op zichzelf. Wanneer hij geroepen wordt om paus te worden schrijft hij in een brief aan ene Narses hoe ongeschikt hij is, omdat hij als het ware ‘al zijn kinderen heeft verloren’ en in een soort ‘ballingschap’ verkeert. Daarmee doelt hij op zijn daden van rechtvaardigheid die hij door aardse zorgen is kwijtgeraakt en dat God hem zou moeten troosten maar hem verlaten heeft (Klaagliederen 1:16). ‘Noem mij daarom geen Naomi, de mooie, maar Mara, verbitterde,’ zo schrijft hij. In de tijd dat hij onverwacht geroepen werd als opvolger van paus Pelagius II, heerste de pest en stierven velen daaraan. Een van de eerste doden was Pelagius II. Opmerkelijk is hoe Gregorius in zijn brief zijn verdriet vergelijkt met zowel het lot van Naomi als ook dat van de inwoners van Jeruzalem na de verwoesting door de Babyloniërs (Klaagliederen).

De klassieke christelijke allegorische uitleg van het boek Ruth, waarbij Boaz rechtstreeks gelezen wordt als type van Christus, wordt tegenwoordig eigenlijk niet meer gehanteerd. Er is in brede kring nu veel meer aandacht voor de eigen betekenis van het Oude Testament, geschreven lang voor de geboorte van Christus. Dan is alleen de vraag wat de betekenis van het boek dan wel is en waarom het verhaal van Ruth in de Bijbel is gekomen.

In de afgelopen twee eeuwen liepen de visies op de ontstaanstijd en bedoeling van het boek Ruth nogal uiteen. Eind negentiende eeuw zag men het boek Ruth als een boek uit de vroege koningentijd, als steun voor het koningshuis van David. Begin twintigste eeuw wijzigde de visie van de meeste geleerden naar een datering kort na het einde van de ballingschap (zesde-vijfde eeuw v.Chr.), en werd Ruth beschouwd als tegengeluid tegen de strenge huwelijksregels van Ezra en Nehemia. De Duitse geleerde Hermann Gunkel meende dat zulk onderzoek naar de bedoeling van het boek Ruth zinloos is. Volgens hem heeft het boek helemaal geen specifieke diepere bedoeling. Geleerden, zo schrijft hij, hebben ‘niets beters te doen dan maar te blijven zoeken naar een verborgen bedoeling’, terwijl een kind dit verhaal kan begrijpen. Behalve al die geleerden die door hun voortgaande onderzoek ‘het mooie verhaal afschuwelijk misbruikt hebben’.

Vanaf 1960 komt er veel aandacht voor de literaire structuur van het boek Ruth. Dat leidt ertoe dat ook de theologische betekenis en bedoeling meer centraal komen te staan, en zo komt men terug op de gedachte dat Ruth een polemiek zou zijn tegen Ezra en Nehemia. De verwijzing naar David en zijn stamboom wordt vanuit de literaire vorm bezien zelfs weer bepalend voor de uitleg. Nu is het de Amerikaan John Collins, die als een Gunkel redivivus kritiek heeft op elke poging om het boek te dateren en betekenis te geven. Want, zo zegt hij, als we het boek Ruth alleen zien als politieke propaganda ofwel voor David (vroege koningstijd) ofwel tegen Ezra (kort na de ballingschap) doen we geen recht aan ‘dit ontroerende, menselijke verhaal’. Toch wordt ondanks de kritiek van Gunkel en Collins in elk overzichtsartikel over het boek Ruth tegenwoordig wel een paragraaf opgenomen over de datering en bedoeling ervan. Thema’s zijn dan vooral de blijvende liefde en trouw van de hoofdrolspelers en het thema van Gods voorzienigheid, uitgevoerd door mensen.

Het begin van het boek Ruth is verre van romantisch en lijkt eerder een tragisch verhaal over verkeerde menselijke beslissingen. De Joodse Targoem (een vroege Aramese Bijbelvertaling) stelt al dat het sterven van de twee zonen van Naomi, Machlon en Kiljon, gezien moet worden als Gods straf voor hun huwelijk met een Moabitische vrouw. De Joodse Midrasj (de uitleg van de Bijbel door vroege joodse rabbijnen) legt uit dat in de voorafgaande tien jaren God uiteraard al voorzichtige straffen zal hebben toegepast, net als bij Job, al staat dat niet in de Bijbel. Zoals het afnemen van dieren en het afnemen van een huis. Als dat geen resultaat heeft, sterven zij ten slotte ook, net als hun vader. Volgens de Targoem sterven de twee zelfs in ‘verontreinigd’ land. Een toevoeging die sterk lijkt op wat Ezra zegt, verwijzend naar vroeger tijd: ‘Het land dat jullie binnengaan en in bezit nemen is een verontreinigd land’ (Ezra 9:11).

De schrijver van het boek Ruth was zelf ook al niet zo positief over de tocht naar Moab en de huwelijken met buitenlandse vrouwen. Zo geeft hij de twee zonen duidelijk spotnamen: Machlon en Kiljon, die niet anders betekenen dan ‘ziek, zwak en misselijk’, waarmee de schrijver minstens enige afkeuring laat zien over het gedrag van de twee mannen. Vervolgens beschrijft hij in een paar woorden tien jaar, zonder verdere inhoud en sluit dat kort af met: Toen ‘stierven ook Machlon en Kiljon’ (Ruth 1:5). Alsof het te verwachten was. Bovendien blijken de twee kinderloos gestorven. Dat werd gezien als straf van God, want de kinderzegen komt van God.

Ruth 1:16 is een opmerkelijk lang vers en de korte geloofsbelijdenis van Ruth (‘uw volk is mijn volk, uw God is mijn God’) sluit niet echt aan bij wat Ruth ervoor en erna zegt. Vermoedelijk beloofde Ruth dat ze met Naomi mee zou gaan, met haar zou overnachten en bij haar begraven zou willen worden, en bekrachtigde zij dit door de HEER aan te roepen (Ruth 1:17). Precies zo doet ook de vreemdeling Ittai als hij David belooft met hem mee te gaan wanneer David hem aanspoort terug te keren naar zijn eigen land (2 Samuel 15:21). Ruths geloofsbelijdenis lijkt later te zijn toegevoegd, toen het boek al geschreven was, om het te laten passen bij de strenge regels van Ezra en Nehemia. De belijdenis dient om te laten zien dat een buitenlandse vrouw alleen onder strenge voorwaarden met een Joodse man kan trouwen. In de Targoem wordt het zo uitgelegd dat Ruth tegen Naomi zou zeggen dat ze als een proseliet (bekeerling tot het Jodendom) wil toetreden tot de Joodse gemeenschap. Naomi somt dan allemaal geboden op waaraan Ruth moet voldoen, en vers 16 en 17 zijn dan haar antwoorden. Maar de eerste keer dat er sprake is van vrouwelijke proselieten is pas in de eerste eeuw v.Chr.

De schrijver Flavius Josephus (ongeveer 37-100 n.Chr.) die in zijn geschrift De Oude Geschiedenis van de Joden vrijwel het hele boek Ruth navertelt, lijkt nog geen belijdenis van Ruth te kennen als hij Ruth 1:14-17 beschrijft: ‘Orpa bleef daar, maar omdat Naomi niet in staat was Ruth over te halen ook daar te blijven, nam ze haar mee, want zij wilde in haar lot delen, wat het ook zou zijn.’ Dat komt dicht bij de Bijbelse tekst over het gaan, overnachten, sterven en begraven worden, maar niet bij een geloofskeuze voor een andere God. Het is daarom goed mogelijk dat Josephus de tekst zoals we die nu kennen zo nog niet gekend heeft. Nu spreekt Josephus zelden over God en stond hij afwijzend tegenover proselieten, maar via dit verhaal wil hij Gods grote macht laten zien, waardoor Hij mensen van gewone komaf zo kon verheffen tot grote waardigheid en luister, waaruit dan zelfs David voortkomt. Wat zou dan mooier geweest zijn dan een Moabitische die kiest voor die God?

Tegenwoordig dateren de meeste commentatoren het boek Ruth kort na de ballingschap, maar wat de bedoeling van het boek betreft lopen de meningen uiteen. Er is een breed gedeeld argument voor een late datering vanwege de vele verwijzingen naar oudere teksten zoals de aartsvaderverhalen en de wetten in Deuteronomium. Die verwijzingen zijn zo duidelijk dat aangenomen moet worden dat de boeken Genesis en Deuteronomium min of meer vaste vorm hadden toen het boek Ruth geschreven werd. Ook zijn er veel overeenkomsten met profetenteksten als van Jesaja en Jeremia en het boek Klaagliederen, specifieke teksten uit de tijd van de ballingschap.

Kenmerkend voor het boek Ruth is het begrip losserschap (Hebreeuws ga’al). Het werkwoord komt relatief vaak voor in twee Bijbelboeken, namelijk Leviticus (15x) en Numeri (7x) en wel in wetsteksten. Meestal in de zin van ‘bloedwreker’ voor de familie. Daarnaast komt het voor in Jesaja (24x) voor God als (ver)losser van Israël en voor de Israëlieten als door God verlosten. In het algemeen duidt het werkwoord meestal God aan, als verlosser van zijn volk.

Als het boek Ruth een oud verhaal is dat eerst eeuwenlang mondeling is doorverteld en pas later is opgeschreven, in de tijd na de ballingschap, dan moet het wel zo geweest zijn dat Joden in dit verhaal dus ook zichzelf herkenden. Boaz wordt vaak de (ver)losser genoemd, net zoals God in teksten uit die tijd als komende verlosser werd aangeduid. Bij het horen van het verhaal van Ruth en Boaz moet men dus ongetwijfeld ook aan God als losser gedacht hebben, waarbij Ruth en Naomi gezien moeten worden als vertegenwoordigers van Sion/Jeruzalem. Verschillende uitspraken van Boaz, Naomi en Ruth lijken ook heel sterk op uitspraken van God en zijn volk in de tijd van Jeruzalems verwoesting en de ballingschap.

Zo klaagden de inwoners van het verwoeste Jeruzalem (voorgesteld als ‘vrouwe Sion’) dat er niemand meer was die de stad troostte (Klaagliederen 1:2, 9, 16, 17, 21). Het is duidelijk dat men God bedoelt, als Trooster. Na de verwoesting van de stad lijkt God haar in de steek gelaten te hebben en is vrouwe Sion achtergebleven als een eenzame weduwe (Klaagliederen 1:1; Jesaja 49:21), net als Naomi (Ruth 1:3, 5). Sion is verbitterd (Klaagliederen 1:4) net als Naomi, die daarom zelfs Mara genoemd wil worden (Ruth 1:20).

De profeet die in het Bijbelonderzoek wel wordt aangeduid als de Tweede Jesaja (Jesaja 40-55) reageert in het eerste hoofdstuk op de klachten van vrouwe Sion dat er niemand is die haar troost, en roept haar namens God toe (Jesaja 40:1-2):

Troost, troost mijn volk, zegt jullie God.
Spreek tot het hart van Jeruzalem en roep haar toe …

Op haar beurt gebruikt Ruth opmerkelijk genoeg precies dezelfde poëtische zinnen als ze Boaz bedankt, nadat hij haar voor het eerst heeft aangesproken over hoe goed zij voor haar overleden man en voor haar schoonmoeder heeft gezorgd:

Moge ik voortdurend genade blijven vinden in uw ogen,
mijn heer,
want u hebt mij getroost,
en u hebt gesproken tot het hart van uw dienares.

Die woorden van Ruth moeten bij de hoorders van toen herinnering hebben opgeroepen aan klachten zoals uit het boek Klaagliederen en aan de woorden van de Tweede Jesaja.

Een andere opvallende verwijzing uit de tijd van de ballingschap en kort daarna is te vinden in de beschrijving van Obed. Hij wordt out of the blue aangeduid als Naomi’s ‘terugbrenger van de ziel’. Had ze daarom gevraagd? Zij wilde een losser, een echtgenoot voor Ruth, iemand die het veld van Elimelech zou kunnen bewerken. Nergens vraagt zij een ‘terugbrenger van de ziel’. Deze beschrijving van Obed is echter goed te verklaren als de schrijver hier reageert op een bekende klacht uit die tijd. Zoals te zien in Klaagliederen, waar vrouwe Sion klaagt dat zij een ‘terugbrenger van de ziel’ mist (Klaagliederen 1:16, en ook 1:11, 19) alsof ze eigenlijk al halfdood is.

De ‘terugbrenger van de ziel’ komt maar tweemaal in de Bijbel voor, in Ruth en Klaagliederen. Sion heeft iemand nodig die haar weer levenskracht geeft, door troost en voedsel. Men hoopt dat God die ‘terugbrenger van de ziel’ zal zijn. De schrijver van het boek Ruth laat op subtiele wijze zien dat God de gevraagde troost en levensvreugde geeft via Boaz en Obed.

Er zijn meer overeenkomsten te noemen tussen Ruth en de tijd van de ballingschap, maar slechts een laatste voorbeeld: de eerste losser die zonder naam blijft (Ruth 3:12-13 en 4:1-8). Eigenlijk is die naamloosheid vreemd in een boek waarin zoveel namen worden genoemd. Als Boaz God vertegenwoordigt, zou de anonieme losser dan niet ook een godheid vertegenwoordigen? Een vreemde god die bekritiseerd wordt? In de tijd van de ballingschap zou dat dan de Babylonische god Marduk moeten zijn geweest. Het is bekend dat een deel van de Joden in ballingschap het geloof in Marduk had overgenomen, omdat ze teleurgesteld waren in hun eigen God, die de verwoesting van Jeruzalem niet had voorkomen. Marduk was dus blijkbaar sterker geweest. Zo noemden ze ook hun kinderen naar deze god, zoals bijvoorbeeld de naam Mordechai.

Nu weten we uit oude Babylonische bronnen dat in Babel veel koningen van overwonnen landen gevangenzaten en soms uit de gevangenis gehaald werden om als stand-in voor de god Marduk te fungeren. Het lot van zo’n stand-in was dat hij na een moeilijk en zwaar ritueel gekleed werd als de koning en zelfs op de troon geplaatst werd. Samen met zijn vrouw werd hij dan bediend met goed eten, maar na het ritueel werden zij beiden gedood. Een aantal teksten in de Bijbel lijkt erop te wijzen dat dit ook het lot kan zijn geweest van de gevangengenomen koning Jojachin, de een na laatste koning van Juda die maar drie maanden regeerde. Als de schrijver subtiel hint op Jojachin, dan zouden in het boek Ruth de namen van de twee zuilen bij de ingang van de tempel, Boaz en Jachin, op verborgen wijze voorkomen in het boek Ruth. De twee zuilen speelden een grote rol bij de kroning van koningen van Juda. Men hoopte dat Zerubbabel, uit het huis van David, koning zou worden in plaats van Jojachin.

Een opmerkelijk detail bij de anonieme losser is het uittrekken van de sandaal (Ruth 4:7-8), waarmee hij aangeeft dat hij zijn rechten opgeeft. Opvallend is dat in het Babylonische ritueel de schoen van de stand-in uitgetrokken wordt en naar de tempel van de godin Isjtar wordt gebracht, als een teken dat de god Marduk zich overgeeft. Als de auteur van het boek Ruth inderdaad koning Jojachin als vertegenwoordiger van de god Marduk op het oog had, dan is ook begrijpelijk dat de losser naamloos is. De losser is dan een karikatuur die alleen in de ontstaanstijd van het boek herkend werd. Een naam was dan overbodig en paste ook niet in het verhaal dat veel eerder speelt. Wel zou dit de andere losser kunnen verklaren, namelijk als een kritiek op ieder die voor een vreemde god had gekozen.

Samenvattend kan gesteld worden dat het boek Ruth geschreven moet zijn in de tijd van Ezra en Nehemia, maar dan vooral als een boek van hoop en verwachting voor alle Joden die teleurgesteld teruggekeerd waren naar Juda en Jeruzalem. Voor allen die zich nog steeds afvroegen of God ooit nog terug zou keren en het verbond met hen weer zou herstellen. Het lossen van Ruth door Boaz stond daarbij symbool voor dat wat in profetische woorden ook al door Jesaja was gezegd, namelijk dat God zijn geliefde Sion/Jeruzalem zou lossen en opnieuw zou trouwen. De zoon die geboren wordt, heet ook hoopgevend Obed, ‘dienaar’ en is te vergelijken met de ‘dienaar van de HEER’ die zo vaak wordt genoemd in het boek Jesaja.

Het boek Ruth heeft zo tegelijk ook een diepere, metaforische laag meegekregen. Wordt met deze extra uitleg dit prachtige boek Ruth nu ‘mishandeld’? Doen we hiermee het mooie verhaal van Ruth geen recht, zoals Gunkel en Collins beweren? Dat lijkt toch eerder een misvatting, want juist door de diepere betekenis wordt duidelijk hoe dit prachtige boek niet alleen gaat over persoonlijk verdriet en Gods leiding in het leven van een paar mensen en in de geschiedenis van David, maar ook hoe dat boek zoals het nu in de Bijbel staat ver over dat oude verhaal uit de tijd van de Rechters heen reikt. Het is opnieuw geactualiseerd.

Met de metaforische verdieping in het boek spreekt Ruth tegelijk ook over het leed van een geheel volk, inclusief alle vreemdelingen die zich erbij hebben gevoegd. Juist door die diepere betekenis van het boek Ruth wordt duidelijk dat de Bijbel een bijzonder en vooral ook dynamisch boek is, dat altijd in beweging is en telkens weer nieuwe betekenis krijgt, in welke veranderde tijd en samenleving dan ook. Hiermee biedt het boek ook in een tijd van oorlog, pandemie, klimaatverandering, vluchtelingen, onzekerheid en verwarring, opnieuw een boodschap van hoop en verwachting.

Dr. M.C.A. Korpel is universitair hoofddocent Oude Testament aan de Protestantse Theologische Universiteit.

Marjo Korpel, ‘De oorsprong van het boek Ruth’ in: Met Andere Woorden 41/1 (2022), 22-33.

Lees meer artikelen uit Met Andere Woorden jaargang 41