De brief die wij kennen als de Tweede brief aan Timoteüs, schrijft Paulus vlak voor zijn martelaarsdood: ‘Mijn bloed wordt al als een offer uitgegoten, het moment waarop ik heenga nadert’ (2 Tim. 4:6). Deze brief is als het ware Paulus' testament. Paulus blikt terug op zijn leven en stelt dat ten voorbeeld. Hij bemoedigt, waarschuwt en adviseert zijn geestelijke kind Timoteüs. Wat is de boodschap van deze brief? Wat zijn de thema’s die in dit testament in het oog springen?

Afbeelding: Mozaïek van St. Paulus uit de aartsbisschoppelijke kapel van Ravenna, met dank aan Opera di Religione della Diocesi di Ravenna.

Het overkoepelende thema wordt na het opschrift van de brief direct duidelijk. Timoteüs moet ‘het vuur brandend (…) houden’, ‘houd vast aan het geloof’, ‘[b]ewaar (…) het goede’ (1 Tim. 1:6, 13, 14). Het gaat om trouw aan het evangelie zoals Paulus dat verkondigde.

Dat evangelie staat onder druk. Volgens Paulus heeft iedereen in Asia zich van hem afgekeerd. In Efeze en omstreken zijn dwaalleraren actief die de waarheid verdraaien. Paulus geeft aanwijzingen hoe Timoteüs daarmee om moet gaan en staande kan blijven.

De brief heeft drie onderling samenhangende thema’s die met deze situatie verbonden zijn:

Hieronder gaan we op deze thema’s in.

In dit artikel noemen we de auteur van de brief steeds Paulus, zoals de brief dat ook doet. In het derde deel van dit artikel laten we zien waarom de daadwerkelijke auteur waarschijnlijk een leerling van Paulus was die een of twee generaties later leefde.

Paulus presenteert zich in deze brief als iemand die door God is aangesteld als verkondiger, apostel en leraar van het evangelie (2 Tim. 1:11). Deze heilige taak hield ook in dat hij heilzaam onderwijs aan Timoteüs gaf en het geloof en de liefde met hem deelde (1:13). Hij is een effectief voorbeeld voor Timoteüs geweest in leer, levenswijze, streven, geloof, geduld liefde en volharding (3:10). Terugkijkend kan Paulus zeggen dat hij heeft volgehouden en trouw is gebleven aan God (4:7).

Paulus schrijft dit niet om Timoteüs bij te praten, maar om hem te steunen in een moeilijke situatie. Zo kan Timoteüs het vuur brandend houden. Paulus’ leer en leven is een voorbeeld waaraan Timoteüs en alle gelovigen zich kunnen vasthouden (3:10-12).

Paulus’ voorbeeld is effectief omdat hieruit blijkt dat lijden onlosmakelijk bij het evangelie hoort. Het blijkt dat je je daarvoor niet hoeft te schamen, maar dat het juist hoort bij deze heilige taak (1:8-11). Tegenwerking van mensen hoort erbij (3:12). Zowel in Asia als in Rome hoefde Paulus niet te rekenen op steun van anderen (1:15-16; 4:10-16). Paulus heeft lijden, vervolging en gevangenschap doorstaan (1:12; 2:9-10; 3:11; 4:7). Ten slotte offert hij zijn leven op, trouw tot in de dood.

Voor Timoteüs en allen die in een vergelijkbare moeilijke situatie zitten helpt dit om het geloof vast te houden. Impopulair zijn en tegengewerkt worden zijn het gevolg van trouw aan de waarheid. Ze hoeven je dus niet aan het wankelen te brengen en je lafhartig te maken.

Wat is die waarheid waarvoor Paulus zijn leven geeft? De kern van het evangelie komt in een aantal passages aan de orde (1:10; 2:8-13). Die kern is: Christus is opgestaan en heeft de dood vernietigd. Die boodschap heeft drie aspecten:

Voor een brief die zo duidelijk tegen dwaalleraren ageert, staat er teleurstellend weinig in over de inhoud van die dwaalleer. Het enige dat Paulus er in deze brief over schrijft, is dat deze mensen beweren dat de opstanding al heeft plaatsgevonden (2:18). Volgens deze dwaalleer komt er geen redding aan het einde van de tijd, maar zijn de gelovigen al volledig verheven tot een hemels bestaan.

Uit Paulus’ woorden kun je opmaken dat deze dwaalleer tot drie problemen leidde.

In het vroege christendom waren er verschillende visies op de verhouding tussen deze wereld en de komende wereld. Is de wereld onderdeel van Gods goede schepping? Of is ze verdorven en gaat ze voorbij? Moeten mensen hun bestaan afstemmen op deze wereld of zich volledig onttrekken aan de wereld (ascese)?

In de pastorale brieven (1-2 Timoteüs en Titus) is het een belangrijk punt dat God schepper is. De huidige wereld mag daarom ervaren worden als een gift van God. Een vroom leven wordt zichtbaar in de ‘gewone’ gang van zaken. Het vrome leven is in deze wereld. Deze nadruk op het leven in de huidige schepping staat tegenover de dwaalleer. Paulus zet zijn hakken ook in het zand met betrekking tot de ervaring van de opstanding. In andere brieven van Paulus spreekt hij expliciet van ‘opgestaan zijn’ met Christus als beeld van het nieuwe leven van de gelovigen. In deze brief staat centraal dat Christus’ opstanding al wel heeft plaatsgevonden, maar dat de redding van de gelovigen in de toekomst zal plaatsvinden. Het criterium voor ware gelovigen is dan ook of zij verlangen naar het toekomstige moment van Christus’ komst.

Paulus is overduidelijk in zijn aversie tegen dwaalleraren: ze zijn een voortwoekerend gezwel (2:17), hebben een zieke geest en een onbetrouwbaar geloof (3:8). De dwaalleer zet hij weg als hol gezwets en eindeloze speculatie. In geen geval moet Timoteüs naar hen luisteren of met hen in discussie gaan. Hij moet juist vasthouden aan wat hem geleerd is (3:14), standvastig bij de kern van het evangelie blijven en een deugdelijk leven leiden ten overstaan van de tegenstanders (2:22-25). Hij moet de boodschap verkondigen, of het uitkomt of niet, terechtwijzen, vermanen en onderrichten (4:2). Daarbij zijn de voorbeelden uit het verleden en de heilige geschriften zijn kompas (3:14-17). Naast dwaalleraren bestrijden moet Timoteüs ook de mensen die hem trouw zijn, blijven onderwijzen, om te voorkomen dat zij meegesleurd worden door de dwaalleer.

Paulus’ advies heeft in onze tijd veel lezers tegen de haren in gestreken. Niet in discussie willen gaan lijkt een zwaktebod. Als je deze brief in de handen ziet van een autoritaire leiding die vanuit een onaantastbare positie alle kritiek negeert en van zich afschudt, is die weerzin tegen Paulus’ raadgevingen misschien wel terecht. Timoteüs’ situatie is echter veel kwetsbaarder. Hij heeft geen machtig instituut achter zich, maar heeft te maken met kleine gemeenschappen, waarbij hij echt wat te verliezen heeft.

Misschien kunnen we ons iets meer voorstellen bij Paulus’ advies in een tijd waarin common sense een schaars goed is geworden. Mensen gaan in hun eigen bubbel uit van hun eigen feiten; discussie leidt dan meestal slechts tot verwijdering.

In alle voorzichtigheid zijn er drie overeenkomsten te noemen tussen de dwaalleer in 2 Timoteüs en ideeën in onze tijd.

Naast de waarschuwingen tegen dwaalleraren bevat deze brief uitgebreide morele aanwijzingen voor Timoteüs’ persoonlijke vorming. Paulus spoort hem aan tot 'rechtvaardigheid, geloof, liefde en vrede' (2:22) en benadrukt deugden als bezonnenheid, verdraagzaamheid en zachtmoedigheid (2:24-25). Deze aansporingen volgen het patroon van de Grieks-Romeinse ethiek, waarin een mentor zijn leerling vormt door concrete karaktereigenschappen voor te houden. Net als in de filosofische traditie gebruikt Paulus zichzelf als levend voorbeeld (3:10-11) en benadrukt hij het belang van volharding en zelfbeheersing. Dit alles past bij het karakter van de brief, die een literair testament is: praktische wijsheid wordt doorgegeven aan (een) (geestelijke) nakomeling(en).

Wat minder goed past bij de Grieks-Romeinse ethiek is de paradox van het lijden. Lijden en zwakheid werd destijds gezien als iets schandelijks. En wat schaamte opleverde, moest vermeden worden. Paulus roept Timoteüs daarentegen op zich niet te schamen voor de Heer en voor Paulus. Ook al zijn die in de ogen van de wereld zwak en verachtelijk, het evangelie van de opstanding toont juist dat in die weg de overwinning ligt besloten.

In de pastorale brieven is een verschuiving zichtbaar van de kerk als lichaam naar de kerk als huis. Bij het eerste beeld is onderlinge afhankelijkheid en gelijkwaardigheid een belangrijk aspect. Het beeld van het huis zet juist hiërarchie voorop: een huis heeft een pater familias en aan hem ondergeschikte categorieën mensen, zoals zonen, vrouwen, kinderen en slaven. Deze manier van gemeenschapsorganisatie past bij een situatie waarin het aanvankelijke enthousiasme van een jonge gemeenschap heeft plaatsgemaakt voor het streven naar stabiliteit en continuïteit.

Tegelijk is het ook een aanpassing aan hoe de samenleving eruit moest zien volgens Grieks-Romeinse begrippen. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar aan het woord ‘vroomheid’. Dit woord is typisch voor de godsdienst van die tijd, maar in Paulus’ eerdere brieven komt het niet voor.

Vanuit de pastorale brieven ontstaat de algemene indruk dat radicaal kerk-zijn (het beeld van de eerste brieven van Paulus) verschuift naar een gematigde houding, een verschuiving van levendige extase naar vroomheid in het gewone leven. Deze ontwikkeling is niet zwart-wit, het is meer een accentverschuiving.

Sommige Bijbelwetenschappers zien deze ontwikkeling als een weerspiegeling van de specifieke omstandigheden die uit de pastorale brieven blijken. Dat Paulus hier iets andere dingen schrijft en andere termen gebruikt dan in zijn eerdere brieven zou dan het gevolg zijn van nieuwe ontwikkelingen. Het is volgens de meeste Bijbelwetenschapers aannemelijker dat de pastorale brieven een latere situatie weerspiegelen en dus niet door Paulus zelf geschreven zijn. De daadwerkelijke auteur zou dan iemand uit de school van Paulus zijn die één of twee generaties later leefde.

De tweede brief aan Timoteüs presenteert zich als het testament van een martelaar die zijn geestelijke erfenis doorgeeft. De brief draait om een kernvraag: hoe blijf je trouw aan het evangelie wanneer dwaalleraren de waarheid verdraaien en medestanders je in de steek laten? Paulus' antwoord is drieledig.

Ten eerste moet Timoteüs zich vasthouden aan de kern van het evangelie: Christus' overwinning op de dood en zijn verwachte komst. Deze boodschap vormt het fundament waarop alles rust, een onwrikbare basis te midden van alle verwarring. Ten tweede vraagt trouw om een bepaalde houding: volharding in het lijden, bezonnenheid en zachtmoedigheid tegenover tegenstanders. Paulus toont zich hierin als voorbeeld en moedigt Timoteüs aan hetzelfde pad te bewandelen. Ten derde vereist getrouwheid aan het evangelie wijsheid om waarheid en leugen te kunnen onderscheiden, waarbij de heilige geschriften en betrouwbare leraren als toetssteen dienen.

Deze drievoudige benadering weerspiegelt ook de bredere ontwikkeling die de kerk doormaakte. Van een radicale, charismatische beweging groeide zij naar een meer gestructureerde gemeenschap die haar plaats moest vinden binnen de Grieks-Romeinse samenleving. Deze institutionalisering bracht zowel kansen als risico's met zich mee: stabiliteit en continuïteit, maar ook het gevaar van aanpassing ten koste van de profetische scherpte.

Voor elke generatie christenen blijft de uitdaging van 2 Timoteüs relevant: hoe bewaar je de kern van het geloof zonder je af te sluiten voor de wereld waarin je leeft? De brief wijst naar de noodzaak om de kern in het oog te houden en voortdurend te onderscheiden waar het op aankomt. Dat is een balans die steeds opnieuw gevonden moet worden.

Cor Hoogerwerf MA is Specialist vertalen en exegese Nieuwe Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap.

Ronald de Jong MA was projectmedewerker Preekinspiratie bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en volgt de Master Theologie aan de PThU te Utrecht.

Cor Hoogerwerf en Ronald de Jong, 'De boodschap van een martelaarstestament (2 Timoteüs)' in: Met Andere Woorden 44/online (4 september 2025), debijbel.nl.