De Bijbel een ‘fout boek’?

Door Frank G. Bosman

Het Museum Meermanno | Huis van het boek (Den Haag) opende begin deze week de deuren van de tentoonstelling ‘Foute boeken?’ Waar moet je dan aan denken? Nou, bijvoorbeeld aan Tien kleine negertjes, Het kerstjoodje of – en ik heb ‘m zelf in boekenkast staan – Kuifje in Afrika. Ik heb er toch nog eens naar gekeken. En ja, eigenlijk kan het niet meer: Kuifje is de dappere, slimme, hardwerkende blanke, die de domme, luie Afrikanen discipline en vooruitgang leert. Goed als tijdsdocument, maar minder geschikt als strip voor kinderen aan het begin van de 21e eeuw.

Hoewel de persvoorlichter (NOS.nl) benadrukt dat de gepresenteerde boeken niet per definitie fout zijn en dat ‘de bezoekers zelf mogen oordelen welke boeken ze fout vinden en welke niet’, geeft de keuze van boeken toch wel te denken. Helemaal als je het filmpje van Peer Ulijn ziet, de verslaggever van de omroep die zichzelf zo graag presenteert als de maker van objectieve en neutrale berichtgeving. Het filmpje begint als volgt:

De Bijbel, de Koran, Mao’s Rode Boekje, Hiltlers Mein Kampf en de evolutietheorieën van Darwin. Boeken die door sommigen als fout worden beschouwd en door anderen juist als goed. Dat is het leuke van de tentoonstelling, dat je daar hier je eigen gedachten over kan vormen.

Dan gaat het verder over de figuur van Zwarte Piet, Sjors en Sjimmie (heb ik ook gelezen vroeger), Nazi-kinderboeken, pornoboekjes (in het kader van de #metoo-beweging), enzovoorts. Enerzijds zou je kunnen zeggen dat het hier gaat om een soort van noodzakelijke collectieve zelfloutering – we bekennen schuld over ons zondig verleden – maar anderzijds kan je ook spreken van een redelijk klamme deken van politieke correctheid, die niet alleen de nare kanten van de geschiedenis wil belichten, maar die tevens met terugwerkende kracht ons verleden zou willen witwassen (pun intended). 

Maar daar wil ik het niet eens over hebben. Wat mij nogal irriteert is ongelijksoortigheid van de gepresenteerde boeken, waar je – heel postmodern en politiek-correct – dan wel zelf je mening over mag vormen (‘fout’ of niet?), maar waarvan iedereen gelijk snapt dat elke ontwikkelde, nette, geseculariseerde, 21e eeuwse mens deze ogenblikkelijk dient te veroordelen. Maar wie Kuifje in Amerika, Mein Kampf en de Bijbel naast elkaar legt op de meetlat van ‘goed’ of ‘fout’, lijkt mij het cultuurhistorische spoor toch echt een beetje bijster.

Tien kleine negertjes, Sjors & Sjimmie, Kuifje in Amerika zijn stripverhalen voor kinderen uit ons recentelijk verleden. Minder prettig voor de etnografisch gebalanceerde weergave van onze multiculturele samenleving, waarvan we overigens niet moeten vergeten dat deze term niet alleen descriptief gebruikt wordt om een werkelijkheid te beschrijven (we zijn het nu eenmaal), maar ook normatief om een wenselijke situatie onder woorden te brengen (we moeten ook zo zijn). Daarmee is de tentoonstelling – en dat geldt voor elke tentoonstelling – niet louter objectief-neutraal, maar kiest het museum stelling binnen een bestaande maatschappelijke discussie. En dat mag, dat moet zelfs!

Maar om deze racistische kinderboeken – want dat zijn het! – en seksistische pornografie – en dat is het ook! – gelijk te schakelen aan politieke haatboeken als van Mao en Hitler doet toch een beetje scheef aan. Mao en Hitler zijn – hoofdelijk – verantwoordelijk en aansprakelijk voor de gruwelijke dood van miljoenen mensen. Beiden staan symbool voor het absolute kwaad. En Hitlers nazi-regime betekent voor ons West-Europese context nog steeds het ankerpunt van ‘het kwaad’. Hetzelfde geldt voor Mao in Azië. En dat kan je met alle goede wil van de wereld toch niet aan die kinderboeken en pornoboekjes verwijten. 

Als dan tenslotte in één adem (hoewel dat waarschijnlijk meer de NOS-verslaggever treft dan het museum) ook de Bijbel en de Koran worden genoemd, naast Kuifje in Amerika en Mein Kampf, dan begin ik toch deftig protest aan te tekenen. Ik weet dat het een heel populair tijdverdrijf is onder voornamelijk geseculariseerde hoofdstadbewoners, het neerkijken op alles en iedereen die zijn eigen eindigheid niet als middelpunt van het universum wil beschouwen, het wegzetten van gelovigen als domme middeleeuwers die de intellectuele verlichting van de Renaissance hebben overgeslagen, het framen van geloof als doel, bron en hoogtepunt van alle, ik herhaal alle, ellende en onheil in de wereld, maar laten we wel even het grotere perspectief meenemen.

Het deed me denken aan een radiodebat dat ik enkele maanden geleden voerde op NPOradio1. We namen met elkaar het nieuws van de afgelopen week door in een milde, bij vlagen hilarische sfeer. Tot we het kregen over seksueel misbruik in de rooms-katholieke kerk, voorwaar niet ons – ik ben ook rooms-katholiek – finest hour, to put it mildly. Waarop de sfeer ineens 180 graden omdraaide: mijn debatterende collega’s hadden er geen enkel probleem mee om de rooms-katholieke kerk weg te zetten als een ‘criminele organisatie’, die door de overheid verboden moest worden. De twee presentatoren knikten instemmend neutraal-objectief mee. En toen ik poogde enige nuance in het gesprek te brengen door te wijzen op alle ziekenhuizen, weeshuizen en scholen die rooms-katholieke priesters, religieuze en leken in de loop van de eeuwen hadden opgericht, voornamelijk voor de allerarmsten, werd ik doodleuk gepareerd met de opmerking – ik maak geen grap – ‘de maffia doet ook aan liefdadigheid’.

Laten we even eerlijk zijn, lieve mensen van Nederland. Op religie, ook op het christendom, ook op de rooms-katholieke kerk is een ongelofelijke hoeveelheid terechte kritiek te geven: pogroms, heksenverbrandingen, kruistochten, slavernij goedpraten, ik kan wel even doorgaan. Ja, slecht, hadden we niet moeten doen, hadden we niet mogen doen. Maar mag ik er dan – in Godsnaam – wel op wijzen dat uit het christendom, gebaseerd op zijn ‘foute’ Bijbel, ook ongelofelijk veel goeds is gekomen? En dat laatste kunnen we toch echt niet met droge ogen beweren over Mein Kampf of Kuifje in Amerika. Mao en Hitler hebben niets goeds betekend voor de wereld, en hun boekjes hebben geen enkele mens geïnspireerd om ook maar iets goeds voor een medemens te doen.

Lief museum, jullie begrijp ik misschien nog wel. Jullie gebruiken verschillende kamers met uitgebreide teksten ernaast. Jullie weten het één nog wel van het ander te scheiden, hoewel ik de oplossing ‘je mag zelf vinden wat je fout vindt’ een beetje laf vind. Want door deze boeken zo te groeperen geef je duidelijk signaal af dat de bezoekers ook niet kunnen negeren. Maar lieve, of eigenlijk niet zo lieve NOS, jullie begrijp ik niet. Hoe kan een zichzelf serieus nemend ‘objectief’ en ‘neutraal’ nieuwsmedium in één zin Kuifje in Amerika, Mein Kampf en de Bijbel noemen? Dat is geen journalistiek, dat is propaganda. 

Frank G. Bosman
Is cultuurtheoloog en verbonden aan het Tilburg Cobbenhagen Center

Deze blog verscheen in gewijzigde vorm in Met Andere Woorden 39/1 (2020), 23.

Lees ook de andere blogs van Frank Bosman:

Meer lezen over het belang van de Bijbel?