Hiërarchie

Hiërarchie betekent in het algemene taalgebruik ‘rangorde’ en dat speelt in elke maatschappij en in ieder wereldbeeld een rol. Het woord komt van het Griekse hierarches, dat zoiets als ‘leider van de heilige riten’ betekent; het is een samenstelling uit hiereus (‘priester’) en arche (‘eerste plaats’, ‘oorsprong’). Deze achtergrond is voor de Bijbel van belang omdat het erop wijst dat rangordes vaak gebaseerd zijn op opvattingen over hoe God de wereld geordend heeft. Soms wordt er daarom van een ‘scheppingsordening’ gesproken.

Wat voor soort schepsel je bent, te beginnen bij mens of niet, maakt iets uit voor je plek in de rangorde van de wereld. Onder mensen maakt het daarnaast bijvoorbeeld uit of je man, vrouw of iets anders bent, of je rijk of arm bent, of je ‘hoog’ (academisch) of ‘laag’ (praktisch) bent opgeleid, tot welk volk je behoort, of je vrij of onvrij bent, en bij welke sociale klasse je hoort. Van dat laatste was in Israël het wel of niet behoren tot de priesterklasse een voorbeeld, waarbij de hogepriester in de meest letterlijke zin ‘hiërarchisch’ de hoogste was.

Ook de verhouding tussen God en mens is op een bepaalde manier hiërarchisch, al is het maar omdat God de oorsprong van alles is en de mens dat niet is (de verhouding schepper-schepsel). Het effect van een hiërarchie kan heel divers zijn voor verschillende personen en zal vanuit verschillende perspectieven ook anders beoordeeld worden.

Sommige vormen van hiërarchie zijn vanuit het oogpunt van onze tijd op een negatieve manier discriminerend, andere vormen ervan zijn dat juist niet. In de Bijbel worden vormen van hiërarchie die mensen buitensluiten voortdurend gerelativeerd of zelfs bekritiseerd (waarmee ook duidelijk is dat deze hiërarchieën een rol van belang spelen). Dit geldt zowel voor de boeken van het Oude Testament als voor die van het Nieuwe Testament.

Een vorm van hiërarchie die in de Bijbel weleens gecorrigeerd wordt, is bijvoorbeeld de rangorde tussen man en vrouw. Een verhaal als dat over David en Batseba en de kritiek die David te verduren krijgt van de profeet Natan, corrigeert de gedachte dat mannen zomaar over vrouwen (en over het leven van ondergeschikten) kunnen beschikken (2 Sam. 11—12). In de profetische traditie van de Bijbel wordt voortdurend de gedachte gecorrigeerd dat rijke mensen belangrijker of beter zijn dan arme mensen. Ook in Jezus’ verkondiging speelt dat een belangrijke rol (zie bijvoorbeeld Luc. 4:16-21).

Hetzelfde geldt voor teksten die de hiërarchie tussen vrije en onvrije mensen (slaven) relativeren of zelfs ongedaan maken. De gedachte van het sabbatsjaar is daarbij belangrijk: alle Israëlitische slaven moeten dan vrijgelaten worden (Lev. 25). ‘Vrij’ of ‘onvrij’ is daarmee niet absoluut.

Ook de hiërarchie tussen mensen van het eigen volk en mensen ‘van buiten’ is een kwestie van voortdurende onderhandeling: de grote koningen van Israël hebben weliswaar buitenlandse vrouwen als voorouders (Ruth 4:17), maar er is ook scherpe kritiek op gemengde huwelijken (Ezra 10; Neh. 13). Toch komen juist in Jezus’ afstamming nadrukkelijk buitenlandse vrouwen voor (Ruth, Rachab en Batseba, zie Mat. 1). Het insluiten van gelovigen uit de ‘volkeren’ is een belangrijk kenmerk van de vroegchristelijke missie (zie de brieven van Paulus en het boek Handelingen).

Een voorbeeld waarin allerlei dimensies van hiërarchie en discriminatie voorkomen, is het verhaal over de Ethiopische eunuch in Handelingen 8: deze persoon lijkt lichamelijk ‘minder’ (want hij is gecastreerd) en daarom is hij van de tempeldienst van Israël uitgesloten. Verder is hij vermoedelijk buitenlander en geen Jood. Juist deze persoon wordt als eerste van buiten het volk Israël gedoopt en hoort volledig bij Gods eigen volk. In zo’n verhaal is zichtbaar wat Gods toekomstbeeld voor de mensheid is, namelijk een gemeenschap waarin allerlei sociale hiërarchieën geen discriminerende rol meer spelen.

Dit slaat een brug naar de oorsprong van het woord ‘hiërarchie’, dat met heiligheid en orde te maken heeft. Je zou namelijk kunnen zeggen dat de ‘heilige ordening’ van God steeds de ‘heilige orde’ van mensen doorbreekt, relativeert en soms zelfs omdraait. Zelfs Gods hiërarchische plek boven de mens raakt gerelativeerd: Jezus is niet gekomen om gediend te worden, maar om te dienen en zijn leven te geven als een losprijs voor velen (Marc. 10:45). Hiërarchie speelt dan ook een belangrijke én verrassende rol in de wereld van de Bijbel.