Verbond in de Bijbel

Een ‘verbond’ is een overeenkomst tussen twee partijen die elkaar onder ede beloven om zich aan bepaalde afspraken te houden. Soms zijn de beloften wederzijds, maar vaak wordt de belofte alleen door de ene partij aan de andere gedaan.

In de Bijbel is het ‘verbond’ de belangrijkste beeldspraak die gebruikt wordt om de relatie tussen God en zijn volk mee te karakteriseren. Dat blijkt ook uit de namen van de twee delen van de christelijke Bijbel: ‘Oude Testament’ en ‘Nieuwe Testament’, waarin ‘testament’ een ander woord is voor ‘verbond’.

Verbondssluiting bestaat waarschijnlijk al sinds het begin van de geschiedenis. Door verbonden en verdragen werden relaties tussen groepen tot stand gebracht en gereguleerd. Een verbond kon gesloten worden tussen volken, maar ook tussen individuen. Een bekend voorbeeld van het laatste zijn de afspraken rond het huwelijk.

Het sluiten van een verbond omvatte meestal de volgende onderdelen:

Het sluiten van een verbond was in de oudheid vaak nauw verbonden met religie. Als het verbond verbroken werd, werd er een beroep op de goden gedaan om dat te bestraffen. Verbondssluiting stond ook dichtbij wetgeving: de verplichtingen die het verbond met zich meebracht, werden vaak wetten. In een latere periode werd het verbond puur een vorm van wetgeving.

In het Nieuwe Testament sluit Jezus een nieuw verbond met zijn volgelingen door het uitdelen van brood en wijn tijdens zijn laatste maaltijd. In de vroege kerk werd het vieren van het avondmaal, als teken van het verbond met Christus, een belangrijk ritueel.

Een verbond (Hebreeuws berit) is in het Oude Testament een plechtige belofte die bindend wordt gemaakt door een eed. Door een verbond ontstaat er een relatie tussen twee groepen. Die relatie wordt in goede banen geleid door de voorwaarden van het verbond – de verplichtingen die aan beide partijen of aan één van de partijen worden opgelegd.
Het verbond was, na de familie, de belangrijkste basis voor onderlinge relaties. Het speelt dan ook een fundamentele rol in de geschiedenis en godsdienst van Israël.

In het Oude Testament worden vier verschillende soorten overeenkomsten ‘verbond’ (berit) genoemd:

In het Oude Testament komen naast seculiere verbonden tussen twee (groepen) mensen ook religieuze verbonden voor. In dat geval sluit God een verbond met het volk of met een individu. Er kan daarbij onderscheid gemaakt worden tussen:

a. verbonden waarbij God een bepaalde belofte doet, zoals bij:

b. verbonden waarbij het volk bepaalde verplichtingen krijgt opgelegd, zoals bij:

De belangrijkste plaatsen in het Nieuwe Testament waarin het verbond ter sprake komt, zijn de teksten over Jezus’ laatste avondmaal (Matteüs 26:26-29; Marcus 14:22-24; Lucas 22:19-22; zie ook 1 Korintiërs 11:23-25). Hierin wordt verteld dat Jezus brood uitdeelde aan zijn leerlingen en een beker wijn liet rondgaan, terwijl hij zei: ‘Deze beker, die voor jullie wordt uitgegoten, is het nieuwe verbond dat door mijn bloed gesloten wordt’ (Lucas 22:20).
Jezus grijpt hier terug op oudere verbondstradities, met name uit Jeremia 31:31-34. Daar wordt gesproken over een nieuw verbond dat God op een dag zal sluiten met zijn volk.

Het vieren van het avondmaal, in navolging van Jezus, werd een van de belangrijkste onderdelen van christelijke bijeenkomsten in de tijd van het Nieuwe Testament.
Het begrip ‘verbond’ werd in deze periode waarschijnlijk geïnterpreteerd als een eed van trouw. De meeste christenen zagen de eucharistie vermoedelijk als een ritueel waarmee men trouw zwoer aan Christus, die gestorven was voor de zonde van de mensen.

Ook de Romeinen zagen de christelijke eucharistie als een eed van trouw (het Romeinse woord daarvoor is ‘sacramentum’). Dat blijkt uit een brief die de Romein Plinius de Jonge in 112 na Christus aan de Romeinse keizer Trajanus schreef.
De Romeinen zagen die eed die de christenen aflegden aan een ander dan aan de keizer, als een gevaar voor de politieke stabiliteit. Ten onrechte, want de christelijke eed had geen politiek karakter. Door deze eed onderwierpen gelovigen zich aan de heerschappij van Christus, maar dat was een hemelse en geen wereldse heerschappij.

Door deel te nemen aan de eucharistie werden gelovigen samen het lichaam van Christus in deze wereld. Ze vormden samen een gemeenschap van mensen met allerlei verschillende achtergronden, verenigd door gemeenschappelijke waarden. Die waarden waren niet alleen geestelijk, maar ook ethisch: ze hadden gevolgen voor het gedrag van de gelovigen, voor hoe ze leefden en omgingen met de medemensen.