Waarom je een Bijbelvertaling niet aan Google Translate wil overlaten

Op 30 september vieren we International Translation Day: een dag waarop we de vertalers eren en hun vertalingen vieren. Deze specifieke datum is gekozen omwille van het feest van Sint Hiëronymus. Deze Hiëronymus is de patroonheilige van vertalers omdat hij de Bijbel naar het Latijn vertaalde in de vierde-vijfde eeuw n. Chr. Zijn vertaling staat bekend als de Vulgaat en is tot de dag van vandaag, weliswaar in een gereviseerde vorm, de standaardtekst van de Rooms-Katholieke Kerk, ook wel de Neo-Vulgaat genoemd.

Waarom is er eigenlijk zo een dag die vertalers en vertalingen viert? Zijn vertalingen dan zo speciaal?

Aangezien niet iedereen alle talen verstaat, is het noodzakelijk om teksten toegankelijk te maken in andere talen zodat iedereen de teksten kan lezen en de inhoud ervan kan begrijpen. Je zou kunnen denken dat de vertaalkunst vandaag de dag kinderspel geworden is. Gewoonweg jouw tekst door Google Translate of een AI-bot jagen en klaar is Kees! Nou, was het met de Bijbel maar zo eenvoudig! De verscheidenheid aan Nederlandstalige vertalingen laat al zien dat het vertalen van Bijbelteksten niet altijd van een leien dakje gaat. Wanneer we kijken naar Bijbelvertaling, zijn er al enkele obstakels waarmee vertalers te maken krijgen. Vertalen van teksten, zeker van teksten die honderden jaren geleden geschreven zijn, is niet zo eenvoudig. Naast de tijdgeest waarin ze geschreven zijn, die verschilt van de onze, hebben vertalers in eerste instantie voornamelijk te maken met een taalbarrière. Bijbelteksten zijn geschreven in het Hebreeuws, Aramees en Grieks. Naast dat deze talen al niet eenvoudig zijn om aan te leren omwille van het schrift, verschillen ze, de een wat meer dan de ander, ook nog eens van hun moderne variant. Een gedegen kennis van de Bijbelse talen is dus essentieel voor het vertaalproces van de Bijbelse literatuur.

Dat niet alleen wij als vertalers van nu vaak moeilijkheden ondervinden om de juiste betekenis van een woord of een tekst te ontrafelen, blijkt ook uit de allereerste vertaling van de Bijbelse geschriften. De vertalers van de zogenaamde Septuaginta, de Griekse vertaling van de Hebreeuwse Bijbel, worstelden ook met sommige woorden of zinnen, al stonden zij dichter bij de originele teksten en Bijbelse talen dan wij. Denk in dit verband maar aan de opmerkelijke vertaling van Jesaja 9:7. Waar de Hebreeuwse tekst ‘De Heer zond een woord tot Jakob’ leest, vertaalt de Septuaginta-vertaler van Jesaja het naar ‘De Heer zond de dood naar Jakob’. In dit vers wordt het Hebreeuwse woord dbr door de Griekse vertalers gelezen als deber (‘plaag, pest’) in plaats van dābār (‘woord’). Deze opvallende vertaling kan verklaard worden vanuit een andere vocalisatie (of klinkertoevoeging) van het Hebreeuwse woord. De Hebreeuwse tekst die de Septuaginta-vertalers voor zich hadden had immers geen klinkertekens. Zoals duidelijk is, geeft deze vertaling het vers onmiddellijk een andere betekenis.

Daarnaast werden ze regelmatig geconfronteerd met zogenaamde hapax legomena. Dit zijn woorden die slechts één keer voorkomen in een bepaald corpus van teksten, in hun geval de Hebreeuwse Bijbel. Een voorbeeld hiervan is het woord ʿārôd in Job 39:5b. Dit woord wordt doorgaans vertaald als ‘wilde ezel’. De NBV21 vertaalt het met ‘balker’ vanwege het geluid dat een ezel maakt. De Willibrordvertaling volgt de Septuaginta en vertaalt het woord niet. De Septuaginta-vertaler van Job liet het woord onvertaald om herhaling te voorkomen. In het eerste gedeelte van het vers is er namelijk al sprake van een wilde ezel, pereʾ in het Hebreeuws, een woord dat vaker voorkomt in de Hebreeuwse Bijbel. Het zou toch gek zijn om tweemaal de wilde ezel te noemen in hetzelfde vers, niet?

Deze unieke woorden vormden vaak een uitdaging voor de Septuaginta-vertalers. Ook vandaag worstelen vertalers om zulke woorden op een adequate manier te vertalen. Om de betekenis van deze woorden te achterhalen, doen vertalers vaak beroep op de context van het vers of paragraaf waarin het woord voorkomt. Ook kunnen ze kijken naar de stam van het woord en kunnen ze op die manier nagaan of er een ander bestaand woord is, waarvan ze de betekenis wel kennen, die dezelfde stam heeft als het woord waarvan ze de betekenis niet kennen. Ze kunnen bovendien kijken naar andere verwante talen, zoals het Aramees, Arabisch of Syrisch, om de betekenis van een uniek woord te achterhalen. Op die manier proberen ze alsnog het woord op een zo goed mogelijke manier te vertalen.

Toch probeerden de Septuaginta-vertalers de Hebreeuwse tekst zo goed mogelijk naar het Grieks om te zetten en verstaanbaar te maken voor hun doelpubliek. En is dat net niet wat vertalers ergens altijd trachten te doen? Een tekst zo goed mogelijk verstaanbaar te maken voor diegenen voor wie de vertaling bedoeld is zodanig dat ze de tekst kunnen vatten en, in het geval van Bijbelse literatuur, erdoor geïnspireerd kunnen raken.

Het werk van vertalers kan niet onderschat worden en is verre van eenvoudig te noemen. Zeker voor Bijbelse teksten is dat het geval. Gelukkig zijn er in het Nederlandstalig taalgebied voldoende experts die in de Bijbelse talen thuis zijn en op die manier de Bijbel dichter bij de mensen kunnen brengen. Het zijn, onder andere, deze experts die ervoor gezorgd hebben dat we vandaag God kunnen leren kennen door middel van prachtige vertalingen zoals de NBV21, de Bijbel in Gewone Taal of de Herziene Statenvertaling. Aan alle vertalers wens ik van harte een gelukkige International Translation Day!

Bryan Beeckman is Specialist Vertalen en Exegese bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap