De herschreven tekst van Genesis 1
Is het mogelijk dat een van de bekendste Bijbelse verhalen al eeuwenlang verkeerd gelezen wordt? Ik denk dat dat het geval is met het scheppingsverhaal, het beroemde verhaal van de zesdaagse schepping waarmee de Bijbel opent. Want het punt is: het zijn niet zes dagen, het zijn er zeven. Die zevende dag zou onze speciale aandacht moeten krijgen. En dat krijgt hij niet.
De mens centraal?
Integendeel, in de christelijke uitleg hangt de zevende dag er maar wat bij. Je ziet het al aan de tekstindeling. Toen ruim achthonderd jaar geleden de Bijbel in genummerde hoofdstukken werd verdeeld, kwam er een streep na de zesde dag: hier eindigt Genesis 1. De zevende dag schoof door naar hoofdstuk 2. Zo werd wat bij elkaar hoort uit elkaar getrokken. Deze amputatie van het verhaal weerspiegelt de gebruikelijke uitleg waarin alle aandacht uitgaat naar de zesdaagse schepping. En het is duidelijk wat het hoogtepunt is van dit herschreven verhaal: wijzelf! De schepping van de mens als beeld van God waarop Genesis 1 uitloopt.
Zevende dag als hoogtepunt
Maar als je die later toegevoegde hoofdstukindeling even wegdenkt en de manier waarop de Hebreeuwse tekst is opgebouwd serieus neemt, zie je iets heel anders. Dan zie je een verhaal dat stoelt op een schema van zes ‘gewone’ dagen gevolgd door een zevende dag die in karakter afwijkt van de andere zes en die door God op een voetstuk wordt gezet. Het verhaal werkt toe naar de zevende dag als climax. De mens mag als beeld van God dan topstuk van Gods scheppingsdaden zijn, de zevende dag is het hoogtepunt waar alles op uitloopt. Die wordt als enige door God geheiligd en vormt daarmee het oriëntatiepunt voor het leven op aarde.
Heilige ordening
De zevende dag vervult in het scheppingsverhaal een zeer belangrijke functie. Hij staat symbool voor de orde die God in de schepping legt. En daarmee maakt de tekst van Genesis in zijn tijd een veelzeggend statement.
In een wereld waarin het koningschap als fundament van orde gold, komt de Bijbelse vertelling met een tegenverhaal. Niet het koningschap verbindt hemel en aarde, maar de zevende dag.
De eerste lezers begrepen precies wat dit betekende: het op de sabbat georiënteerde leven weerspiegelt de scheppingsorde. Het leven van Israël als sabbatsgemeenschap is een afgeleide van de ideale wereld van Genesis 1:1-2:3.
De sabbat staat voor een nieuwe sociale ordening waarin niet de koning maar de gemeenschap centraal staat. In de toenmalige wereld een nieuw geluid.
Antwoord op onze vragen?
Door de zesdaagse schepping los te koppelen van de zevende dag werd in de christelijke traditie het verhaal in feite herschreven. En nog altijd wordt ‘Genesis 1’ met grote vanzelfsprekendheid betrokken bij kwesties die wij relevant vinden, zoals het debat over schepping en evolutie, waarbij de zevende dag buiten beeld blijft.
Je ziet het ook weer gebeuren in het meer recente eco-debat over het ‘heersen’ van de mens: als Genesis 1:26-28 de mens benoemt tot heerser over dier en aarde, is deze tekst dan medeschuldig aan de klimaatproblemen? De discussie hierover gaat opnieuw grotendeels voorbij aan de zevende dag.
Heersen in dienst van de sabbat
Juist als we onze eigen vragen en belangen even opzijzetten, ontdekken we wat het Bijbelse scheppingsverhaal ons te vertellen heeft. De schepping staat niet op zichzelf. Het is geen losse verzameling van elementen. Er is een heilig en ordenend principe dat alles samenbindt: de zevende dag, Gods geschenk aan de schepping.
Het vervolg van de Thora laat zien dat de sabbat het fundament is voor de manier waarop Israël als heilig volk zal leven. Dat is veel meer dan één dag in de week pas op de plaats maken. Het gaat om een bijzondere manier van leven met de sabbat als ankerpunt. Een leven waarin mens, land en dier zijn opgenomen in een heilzaam verband. Heel de schepping deelt in Gods rust. Zo was het bedoeld.
Genesis 1:26-28 spreekt over het ‘heersen’ van de mens over dier en aarde. Zet je een streep na de zesde dag dan staat dat heersen op zichzelf. Je kunt het naar eigen inzicht invullen en dat is ook eeuwenlang gedaan.
Wie de zevende dag op waarde weet te schatten, komt tot een fundamenteel andere kijk. Het heersen staat in dienst van de sabbatsorde. De mens moet op aarde die orde handhaven, een unieke taak en positie. Maar die orde is bedoeld tot heil van heel de schepping.
Matthijs de Jong
Prof. dr. Matthijs de Jong is hoofd vertalen bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en bijzonder hoogleraar Bijbelvertalen aan de Vrije Universiteit
Voor de uitgebreide versie van dit verhaal, zie Beeld van God en heersen in Genesis 1:26-28, een ramp of niet?
Het voorbeeld van Genesis 1 speelt ook een belangrijke rol in de oratie van Matthijs de Jong op vrijdag 3 februari aan de Vrije Universiteit.
