David en dementie: als alleen de psalmen nog spreken

“Wat een mooie muziek,” zegt een oudere dame die voorzichtig om de hoek komt kijken. Het zou zomaar uw vader of moeder kunnen zijn. Of iemand met wie u omgaat als u in de zorg werkt. “Mag ik,” aarzelt ze, “mag ik even binnenwandelen?” Ze kijkt bedroefd en verward. “Tuurlijk,” zeg ik, “kom binnen!” 

Ze neemt plaats op een van de stoelen die ik zojuist heb klaargezet. Ik ga even naast haar zitten. Met voorzichtige stem maar met precieze tekst zingt ze zachtjes een lied mee dat op de achtergrond klinkt. Ik was in de omgebouwde vergaderzaal in het verpleeghuis de cd voor de kleinschalige kerkdienst voor mensen met dementie van zo dadelijk alvast aan het testen. “Ach, wat mooi, dit ken ik nog van mijn jeugd,” zegt ze meer tegen zichzelf dan tegen mij. “Ik woonde vlakbij de kerk, bij mijn oma. Samen gingen we iedere zondag.” Ik zie haar teruggaan in de tijd. Een glimlach verschijnt. Als het lied voorbij is, kijkt ze me vriendelijk aan en zegt: “Wat heerlijk zeg, om dit weer eens te kunnen zingen. Ik voel mij thuis.”

Wat gebeurt hier? Uit onderzoeken blijkt dat muziek dwars door de dementie heen kan werken. Sommige hersengebieden die tijdens de dementie het meest gespaard blijven herbergen juist de muzikale herinneringen. Iemand met dementie die al veel vergeten en verloren kan zijn, weet zich daardoor soms een bepaald lied haarfijn te herinneren. 
Met muziek kun je blijkbaar onbereikbaar gewaande herinneringen boven brengen, wat voor mensen met dementie vaak gepaard gaat met een verhoogd welzijn. Ze genieten ervan, worden rustig en hebben contact zonder woorden. Allerlei boeken prijzen de werking van muziek bij dementie aan en geven allerhande tips om muziek in te zetten tijdens het opstaan en wassen, als iemand angstig of onrustig is, of zomaar om een dansje te doen in de huiskamer en zodoende in beweging te komen. Zo geldt het ook voor de oude kerkliederen die mensen met dementie zich zo goed herinneren, zoals uit het bovenstaande voorbeeld wel blijkt. Het maakte de mevrouw rustig en gaf haar een gevoel van thuis komen.

Maar: is dat het dan? Is het laten luisteren naar religieuze muziek door mensen met dementie slechts een psychologische truc om hun welzijn te verhogen? 
Religieuze muziek is meer dan dat. Het is een bijzondere vorm van het loven van God. Voor mensen met dementie is het ook niet zomaar herinneren in de zin van het ophalen van oude liedjes. Het is geleefde herinnering: door het zingen van of luisteren naar oude bekende religieuze liederen worden Gods daden herinnerd en op dít moment beleefd. Ik zie het tijdens kerkdiensten met mensen met dementie steeds weer gebeuren: samen religieuze liederen zingen is anders dan met andere liederen. De herinnering blijft niet waar hij was, ergens in het verleden van de jonge jaren van de persoon met dementie, maar door die herinnering heen wordt Christus op dit moment present gesteld. Het lied wordt een vorm van communicatie met God. Wanneer je, geconfronteerd met dementie, de woorden voor die communicatie niet meer kunt vinden, legt het oude lied jou die woorden in de mond.
Zingen doen we in de Bijbelse traditie en de kerk immers al eeuwenlang. Denk maar aan de Psalmen: prachtige teksten, die we al zo lang met elkaar zingen. Die de diepten van het leven met elkaar en met God verwoorden. Die dwars door zorgen en verdriet zingen over Gods liefde en trouw. Daarvoor heb je elkaar soms ook nodig, omdat jij zelf die grote woorden niet over je lippen krijgt, omdat je te veel meemaakt. Of omdat je je de woorden niet meer uit jezelf herinnert. Dan doen anderen dat voor en met jou. Daarom is samen zingen ook zo waardevol. 
Bij dementie ervaar ik dat nog sterker. Mensen met dementie kunnen immers niet altijd zomaar uit zichzelf op een lied komen. Maar als je het dan voorzingt, of met elkaar zingt, komt het lied weer op. Dan zingt iemand het vaak plotseling uit het hoofd mee, al spreekt hij daarvoor warrig, of helemaal niet. Die diepzinnige en eeuwenoude woorden, zoals van de Psalmen, worden dan weer heel actueel, hier en nu. Zo zegt een mevrouw met dementie mij altijd bij het lezen én zingen van Psalm 23, dat gaat over God als onze goede Herder, die zelfs in een dal van diepe duisternis met je is: “Ja, dat is zo. Hij is bij me. Dat houdt me op de been.”

Het samen zingen van Psalmen en andere liederen met iemand met dementie doet ons elkaar verstaan. Wanneer je dit samen beleeft, vorm je een gemeenschap in Gods aanwezigheid, om elkaar niet te vergeten, al is het maar even met zijn tweeën in een omgebouwde vergaderzaal. Of bijvoorbeeld samen in het huis of appartement van de persoon met dementie, zoals met de liederen op de Een vers voor elke dag – Scheurkalender 2020. Gewoonweg even samen een lied zingen, of neuriën. Samen zingen, om te ontdekken dat God niet vergeet.

Tim van Iersel
Is ‘dementiedominee’ en ethicus, auteur van Godvergeten: gedachten over geloof en dementie (2019), www.timvaniersel.nl.

Zie ook de eerdere blog van Tim van Iersel: Ook wie oud is mag er zijn