Inleiding Spreuken (NBV)

Het boek Spreuken is een verzamelwerk van overwegend korte spreuken. Ze willen de lezer kennis, praktische levenswijsheid en moreel besef op allerlei gebied bij te brengen.

Het boek Spreuken is genoemd naar het opschrift waarmee het begint: ‘Hier volgen de Spreuken van Salomo’.

Veel spreuken worden aan koning Salomo toegeschreven. Hij staat bekend als de meest wijze koning die Israël ooit gehad heeft. Hij zou meer dan 3000 spreuken gemaakt hebben, en 5000 liederen (zie 1 Koningen 5:12-14).
Maar het boek bevat ook spreuken van andere wijzen, zelfs van buiten Israël (zie onder andere Spreuken 22:17-24:34). De vermelding van de naam van Salomo onderstreept het karakter en het belang van de tekst.

Het boek Spreuken is het bijbelse wijsheidsboek bij uitstek; het geeft een indruk van wat in het oude Israël als wijsheid werd beschouwd. Bij de vraag wat en wie wijs is, speelt het ontzag voor God een grote rol. Echte wijsheid nastreven betekent ontzag hebben voor God en leven volgens zijn wetten.

Het boek bevat vooral spreuken met praktische wijsheid en levenskunst, over:

Steeds staan bescheidenheid, geduld, mildheid en zorgvuldig gedrag voorop.

Spreuken 1-9 en Spreuken 30-31 bevatten grotere literaire eenheden met versregels die in lengte variëren. Steeds keren hier dezelfde motieven terug: wijsheid, kennis en inzicht, rechtvaardigheid, goddeloosheid, en ook de voorstelling van het leven als een weg.

De spreuken in hoofdstuk 10-29 zijn losser qua inhoud. Maar de vorm is strak: elke spreuk vormt in het Hebreeuws een afgeronde ritmische eenheid. Kenmerkend voor de poëtische vorm is het parallellisme. Veel spreuken bestaan uit twee parallel lopende delen die een tegenstelling uitdrukken tussen iets dat wijs of goed is, en iets dat dwaas of slecht is.

Spreuken wordt, met onder andere Job en Prediker, tot de poëtische boeken gerekend.

In de Hebreeuwse Bijbel, de Tanach, behoort het boek tot de Geschriften (Ketoeviem).

Spreuken behoort tot de zogeheten wijsheidsliteratuur. Deze literatuur is waarschijnlijk ontstaan in de kringen van professionele schrijvers die in dienst waren van paleizen en tempels. Het doel ervan is de lezer of toehoorder kennis en moreel besef bij te brengen.

Het boek Spreuken bevat divers materiaal dat uit verschillende perioden afkomstig is. Het vertoont gelijkenis met teksten uit Mesopotamië, Ugarit en Egypte.

Op basis van taal en inhoud kunnen de verschillende delen van het boek in verschillende perioden gedateerd worden.
De oudste gedeelten, zoals Spreuken 22:17-23:11 zouden hun oorsprong hebben in de tiende eeuw voor Christus.
De eerste negen hoofdstukken komen uit een jongere periode; deze spreuken zijn van na de Babylonische ballingschap.

Vermoedelijk heeft de tekst van Spreuken na een langdurig proces van redactionele bewerking zijn huidige vorm gekregen in de tweede eeuw voor Christus.

Het boek Spreuken bevat spreuken op naam van Salomo, van koning Agur, van de moeder van koning Lemuel en van andere wijzen.

Het boek is een spiegel van de leefwereld en maatschappelijke omstandigheden van het oude Israël. Dieren uit de landbouw of uit het wild worden gebruikt als vergelijkingsmateriaal voor de mensenwereld. Die leefwereld is ook te herkennen aan de mannelijke blik van het boek. Hoewel het boek eindigt met een loflied op de sterke vrouw, zijn de meeste spreuken weinig vrouwvriendelijk (zie Spreuken 21:9 en Spreuken 22:14).
Spreuken is verwant aan wijsheidsteksten uit omliggende culturen, onder andere Egypte. Spreuken 22:17-23:11 lijkt bijvoorbeeld sterk op de Egyptische tekst De wijsheid van Amenemope uit de tiende eeuw voor Christus.

In het boek Spreuken zijn drie delen te onderscheiden.