Inleiding Exodus (NBV)
Exodus is het tweede boek van de Pentateuch
Het boek Exodus heeft in de Hebreeuwse bijbel de titel Sjemot, naar de eerste woorden van dit bijbelboek: ‘Dit zijn de namen’. In de christelijke traditie dankt het zijn naam aan de Latijnse Vulgata, op basis van de Griekse benaming (Exodos) die de Septuaginta aan dit boek gaf. Exodus betekent ‘uittocht’, al dekt deze term slechts een derde van het huidige boek.
Exodus maakt deel uit van de Pentateuch, de eerste vijf boeken van de Bijbel, die in de joodse traditie de Tora (de ‘wet’ of ‘onderwijzing’) genoemd worden. Het boek Exodus staat dus niet op zichzelf. Zo begint het met een verwijzing naar het einde van het vorige boek, Genesis. Het volgende boek, Leviticus, is in zijn wetgeving duidelijk de voortzetting van de wetten in Exodus. Leviticus geeft bovendien uitvoerig regels voor de cultus in het heiligdom, waarvan de bouw al in Exodus aan bod is gekomen. Het boek Numeri vertelt op zijn beurt over het vervolg van de woestijntocht die in het boek Exodus begint. En ten slotte neemt Deuteronomium de wetgeving van Exodus weer op en vertelt het over de dood van Mozes.
Bijbelwetenschappers hebben lang hun hoofd gebroken over de vraag wie het boek Exodus geschreven heeft. Vroeger nam men aan dat Mozes zelf de hele Pentateuch had geschreven. Sinds het moderne bijbelonderzoek echter wordt de bijbelse literatuur kritisch en genuanceerd onderzocht. Daardoor besefte men al gauw dat Mozes in ieder geval zijn eigen dood niet beschreven kon hebben (Deuteronomium 34
Dankzij het moderne onderzoek weten we dat de Bijbelse literatuur in het algemeen en het boek Exodus in het bijzonder het resultaat is van een lang en ingewikkeld groeiproces. Waarschijnlijk is het boek Exodus in zijn huidige vorm tot stand gekomen tijdens of kort na de Babylonische ballingschap in de zesde eeuw v.Chr. Dat maakt van Exodus een tekst over mensen in verdrukking (in Egypte), geschreven door mensen in verdrukking (tijdens de ballingschap). Ook nu nog kan het boek gelezen worden door mensen die hier en nu ‘in ballingschap’
leven.
Het thema
Het boek Exodus vertelt eerst en vooral het verhaal over de uittocht van de Israëlieten uit Egypte. Daarna volgt de tocht door de woestijn en ten slotte, bij de Sinai, het verhaal over de wetgeving van JHWH en het verbond met hem, in al zijn concrete aspecten.
De Bijbel stelt de uittocht voor als een vlucht, maar ook wel als de ‘verdrijving uit Egypte’. Bovendien worden er verschillende routes genoemd en zijn er nog tal van andere kwesties die bijbelgeleerden hebben doen twijfelen of het verhaal over de Exodus historisch klopt. Het is moeilijk om op die vraag een eenduidig antwoord te geven, omdat er buiten de Bijbel geen bronnen zijn over de uittocht.
Het is echter bovenal belangrijk te beseffen dat de Bijbelse verhalen helemaal niet bedoeld zijn om de geschiedenis te beschrijven. Het boek Exodus is geen ooggetuigenverslag, maar een gelovig getuigenis. Het boek verhaalt dus over een religieus geïnterpreteerde werkelijkheid.
Exodus bevat enkele cruciale thema’s, die in de verdere bijbelse overlevering zeer betekenisvol zijn geworden.
- Allereerst openbaart God in het boek Exodus voor het eerst expliciet zijn naam als JHWH: ‘Hij zal er zijn’ (Exodus 3:14-15
). - Daarnaast is de bevrijding uit Egypte, als JHWH’s verlossing van zijn volk Israël, het centrale geloofsthema geworden dat ook in de Profeten (Neviiem) en Geschriften (Ketoeviem) vaak wordt genoemd.
- Ten derde bevat Exodus ook belangrijke leefprincipes: de morele en religieuze richtlijnen die JHWH aan zijn volk geeft. Het antwoord van Israël op Gods aanbod moet het leven volgens zijn wet zijn.
- Ten vierde bevat het boek Exodus ook verhalen over het ontstaan van belangrijke liturgische feesten en rituelen als Pesach. En ten slotte voert het boek Exodus ook een aantal instituties, zoals het priesterschap, het heiligdom als cultusplaats en de functie van profeten als Mozes, terug naar hun ‘oorsprong’.
Het is van belang om in te zien dat het boek Exodus deze verhalen niet louter voorstelt als verhalen uit een ver verleden, maar ze aanreikt als richtinggevend voor het heden en de toekomst. Het Pesach verhaal stelt bijvoorbeeld duidelijk dat ook latere generaties van vader op zoon moeten doorvertellen wat zij in de
paasnacht gedenken.
De datering
Het boek Exodus is het resultaat van een lang redactieproces. Volgens de moderne opvatting is dit proces afgesloten tijdens de Babylonische ballingschap
Traditionele datering
Vanaf de tijd van Ezra
Moderne datering
Tegenwoordig nemen de meeste wetenschappers aan dat het boek Exodus in zijn huidige vorm het resultaat is van een langdurig proces van overleveren van oude tradities en het op schrift stellen daarvan. Gedurende dit proces werden dan de oudere teksten ook bewerkt en aangevuld met latere teksten. Het redactieproces zou begonnen zijn in de tijd van de koningen van Israël en Juda (ongeveer 1000-586 voor Christus) en afgesloten in de Joodse gemeenschap in de tijd van de tweede tempel (na 515 voor Christus).
De opbouw
In het boek Exodus zijn globaal twee delen te onderscheiden: het verhaal over onderdrukking en bevrijding en het verhaal over de reis door de woestijn.
Onderdrukking en bevrijding
Exodus 1:1-15:21
De reis door de woestijn
Exodus 15:22-40:38
- Het volk verzet zich meerdere malen tegen Mozes en God, als er gebrek aan water en voedsel is.
- Op de berg Sinai ontvangt Mozes de tien geboden
en andere wetten en leefregels. - Volgens instructies die Mozes ook ontvangt, bouwen de Israëlieten een verplaatsbaar heiligdom, waarin God zijn intrek neemt: de tabernakel. Ook maken ze heilige kist om de tien geboden een plek te kunnen geven: de ark van het verbond
.