Te weinig concordantie

Denken over vertalen: blog over de revisie van de NBV

Een van de reacties op de NBV is dat deze vertaling te weinig rekening houdt met concordantie: het principe dat woorden uit de brontekst zoveel mogelijk met hetzelfde woord vertaald worden. Tegenover concordantie staat variatie. De NBV kiest, zo menen sommige lezers, te vaak voor variatie in woordgebruik. Dat past misschien goed in de directe context, maar gaat ten koste van het grotere verband.

Dit geluid hebben we heel serieus genomen in de revisie van de NBV. Want dat een formulering past in de directe context is belangrijk, maar het grotere verband is dat óók. De NBV heeft immers als een van haar uitgangspunten dat verbanden, thema’s, motieven en literaire structuren in de vertaling tot hun recht moeten komen.

Een van de principes van het werk aan de NBV21 – de nieuwe en verbeterde versie van de NBV – is daarom dat we de motiefwerking in de teksten willen vergroten (zie de blog ‘Revisie van de NBV: verder bouwen aan een mooie vertaling‘). Op die manier versterken we de tekst met behulp van concordantie, maar zonder terug te vallen in concordantie die ten koste gaat van de betekenis (zie de blog ‘Te veel concordantie‘). Soms lukt het goed om motiefwoorden in de tekst met behulp van concordantie herkenbaar te maken. Een voorbeeld.

In Tobit 4 drukt Tobit zijn zoon Tobias op het hart om een vrouw te trouwen uit de familie van vaderszijde. Hij noemt dit een gebod van God. In Tobit 8 spreekt Tobias in zijn gebed tot God uit dat hij heeft geluisterd naar zijn vader. Hij heeft een vrouw gekozen uit zijn familie van vaderszijde. Twee dingen staan tegenover elkaar: het is verkeerd om je te laten leiden door begeerte bij het kiezen van een vrouw, het is goed om iemand uit je eigen kring te kiezen. Hoe wij hier ook over denken, dit verband is voor het thema van Tobit van groot belang. In de NBV komt dat niet goed uit de verf, in de NBV21 is dat verband nu duidelijk:

In de NBV21 wordt het verband zichtbaar, door de term ‘begeerte’, en door wat er tegenover staat. In 4:12 de opdracht om een vrouw uit de familiekring te kiezen en in 8:7 de aanduiding van Sara als ‘mijn verwante’. Het Grieks heeft hier tèn adelphèn mou (‘mijn zuster’, ‘mijn familielid’). De term drukt de familierelatie uit die in het boek Tobit zo’n grote rol speelt. De NBV laat dit onbenoemd. Wellicht begrijpelijk, omdat het een vervreemdend effect oplevert voor de huidige lezer. Toch moet dit element herkenbaar blijven, want het betreft een wezenlijk aspect van het boek Tobit.

Door concordantie slim in te zetten, versterk je de tekst. Maar dat werkt niet overal. Ook hiervoor is een voorbeeld snel gevonden. In Genesis 37 is de toenemende ergernis van de broers tegenover Jozef een opvallend motief. Dit is de passage in de NBV:

4 De broers zagen wel dat hun vader het meest van Jozef hield. Daarom konden ze Jozef niet uitstaan en kon er geen vriendelijk woord voor hem af.
5 Op een keer had Jozef een droom. Toen hij die aan zijn broers vertelde, kregen ze een nog grotere hekel aan hem. 6 ‘Moeten jullie nu eens horen wat ik heb gedroomd,’ zei hij. 7 ‘We waren op het land schoven aan het binden, en toen kwam mijn schoof overeind en bleef rechtop staan. En jullie schoven gingen om die van mij heen staan en bogen daarvoor.’ 8 Zijn broers zeiden: ‘Dacht je soms koning over ons te worden? Wil je over ons heersen?’ Vanwege dat gepraat over zijn dromen gingen ze hem hoe langer hoe meer haten.

De drie onderstreepte zinnetjes hebben in de brontekst drie keer hetzelfde werkwoord. Letterlijk vertaald:

In het Hebreeuws werkt zo’n stijlfiguur prima. Maar in het Nederlands gaat een letterlijke vertaling ten koste van de betekenis. Met ‘haten’ werkt het niet. Omdat ‘haten’ in het Nederlands al een maximale vijandigheid aanduidt, valt de climax in het water. Bovendien is ‘haten’ in vers 4 te sterk voor het directe vervolg: ‘en hadden ze geen vriendelijk woord meer voor hem over’.

Maar, ‘haten’ is niet de enige mogelijkheid voor dit werkwoord. Je kunt het ook vertalen met ‘een hekel krijgen aan iemand’. Werkt het dan wél met concordantie?

Probeer het maar eens in te passen in Genesis 37:4-8. Het werkt niet; het gaat ten koste van de kwaliteit van de tekst.

Maar nu komt de belangrijkste vraag: het draait hier om de stijgende lijn, de toenemende irritatie en vijandschap van de broers tegen Jozef. Heb je concordantie nodig om die stijgende lijn aan de lezer over te brengen? De NBV laat zien dat dat niet het geval is. Juist de woordvariatie draagt hier bij aan een sterk verband.

Concordantie die de tekst zwakker in plaats van sterker maakt, past niet bij de NBV. Een van de mooiste uitdagingen van de revisie is om de kwaliteit van de vertaling te versterken door concordantie slim in te zetten: op een manier die zowel de directe context betekenisvol maakt én het grotere thematisch verband zichtbaar maakt.

Deze blog is geschreven door Matthijs de Jong, Hoofd Vertalen bij het Nederlands Bijbelgenootschap. Lees ook zijn blog over te veel concordantie.