Kerst 2019: vrede op aarde?

Zal er ooit een dag van vrede,
zal er ooit bevrijding zijn
voor wie worden doodgezwegen,
levenslang gebroken zijn?

Zal er ooit een blijvend heden
vol van goede vrede zijn,
waar geen pijn meer wordt geleden
en het leven nieuw zal zijn?

Lied 462, Liedboek (2013)

Wie herkent deze vragen niet? Het wordt weer Kerst, we vieren de geboorte van Jezus en zingen in navolging van de engelen over vrede. Dan hebben we het over een gebeurtenis van zo’n tweeduizend jaar geleden. Wordt het niet eens tijd dan dat die vrede aanbreekt? 

De ervaring van onvrede ligt nog altijd dichterbij dan die van vrede. Zo ervoer ik het als krijgsmachtpredikant in missiegebieden. Eerst in Bosnië. Ik herinner me nog goed hoe een deel van de bevolking van de plaats waar wij gelegerd waren zich voorbereidde op het Kerstfeest. ’s Morgens vroeg om vijf uur was er een gebedsbijeenkomst in de plaatselijke kerk. De kerk was tot de laatste plaats bezet. Wat een overgave, wat een toewijding!
Kort daarna werd ik weer teleurgesteld, toen ik hoorde dat elders in Bosnië de bouw van een nieuwe kerk ingezet werd om de moslims de loef af te steken. Overigens gebeurde dit ook andersom en werden er met behulp van buitenlandse fondsen grote moskeeën gebouwd. De strijd ging op ideologisch en religieus vlak gewoon door. Vrede laat zich niet afdwingen. 
Hoe kwetsbaar vrede is, zag ik ook in Afghanistan. Door het felle verzet van ongeregelde guerrillastrijders leek de vrede verder weg dan ooit. Zeker toen er aan onze kant twee dodelijke slachtoffers vielen en een aantal gewonden, kostte het de Nederlandse militairen veel moeite zichzelf te beheersen en zich niet te laten leiden door gevoelens van wraak en vergelding. 

‘Alle eer aan God in de hemel.
En vrede op aarde voor de mensen van wie God houdt.’
– Lucas 2:14

In schril contrast daarmee staan die woorden ‘vrede op aarde’, door engelen gezongen. Mooie, troostrijke woorden, maar wat hebben we er uiteindelijk aan? Wat brengt het teweeg? 
Er is – zeker in de afgelopen bloedige eeuw – heel wat geworsteld om de betekenis van die woorden te verstaan en voor het voetlicht te brengen. Uit verlegenheid en onmacht verleggeen sommigen de vrede naar de toekomst. Volgens hen zou het gaan om een belofte, om iets dat nog komen moet. Anderen zoeken de betekenis in het innerlijk van een mens. Dan zou het gaan om de vrede van de ziel, de rust van de enkeling. Op zich heel waardevol en ook heel waar, maar wat betekent dat bijvoorbeeld voor de stroom van vluchtelingen van vandaag? Ergens bevredigt ook die ‘oplossing’ niet echt. Het lijkt in elk geval niet genoeg. 

‘Genoeg hebben, genoeg zijn’ is de eerste betekenis van ‘shalom’, het Hebreeuwse woord voor vrede. Vervolgens betekent het ook ‘te-vrede-n zijn, vriendelijk zijn, vredig zijn’. Dat zijn voorwaarden voor welzijn, voorspoed, geluk en de ervaring een compleet en volledig mens te zijn. Ze typeren een goede relatie met jezelf en met anderen. Maar om dat te bereiken, moeten we het in de eerste plaats over ‘recht’ hebben, leer ik van Micha (6: 8). Zonder recht immers geen vrede. Over de koppeling van vrede en recht lezen we in Psalm 85. In mijn contacten met mensen onderken ik dat als het diepste verlangen van ieder mens. Iedereen wil dat hem/haar recht gedaan wordt. En dat hij /zij terecht komt, zijn of haar bestemming vindt. Op dat terrein is er nog een wereld te winnen. 

Dietrich Bonhoeffer gaf over Psalm 85 een indrukwekkende overweging in 1934 tijdens een oecumenische conferentie op het Deense eiland Fanø. Hij vatte de woorden ‘De Heer spreekt woorden van vrede’ op als een gebod van Godswege. 
Zo zouden we ook de woorden van de engelenzang kunnen horen: de vrede die ons wordt aangezegd, wordt ons ook opgedragen.
Ligt die vrede dan in onze macht? Ja, waar het onze inzet betreft met heel ons wezen: hart, ziel en verstand en met alle kracht. Nee, wanneer wij denken dat die volledig in onze macht zou kunnen liggen. Want de combinatie van mensen en macht blijft gevaarlijk. Dan wordt een mens snel overvraagd en blijft er niets anders over dan te roepen: Kyrie eleison.
Bonhoeffer had het niet alleen over een opdracht. Het zwaarst woog bij hem het ‘van Godswege’, oftewel het ‘in Christus’. Daarmee krijgen de woorden van vrede in deze psalm een genadige lading en is er sprake van een ‘messiaanse vrede’. In dat licht gezien, voert de engelenzang uit Lukas 2 ons naar een hooggespannen verwachting. Die voedt ons verlangen en inspireert ons om ons blijvend in te zetten als een ‘instrument van vrede’ (naar een gebed van Franciscus). 

Wim Bos
Krijgsmachtpredikant