Job en de natuur

Door Benjamin Bogerd

Job 38-39 zou zo uit een natuurdocumentaire kunnen komen. God spreekt tegen Job en beschrijft hoe mooi de natuur is. Het gaat hier over sterren en wolken, hagel en regen. Er komen ook allerlei dieren voorbij, zoals leeuw en raaf, struisvogel en paard. God maakt duidelijk dat Job er niet bij was toen de aarde werd gemaakt en dat zijn blik op het leven beperkt is. De vraag is hoe Gods beschrijving van de natuur een antwoord is op het onschuldige lijden van Job.

In haar nieuwste boek De heilige natuur (2022) schrijft Karen Armstrong kritisch over de omgang met de natuur van het christendom. Volgens haar is de natuur bijna nooit op zichzelf kostbaar in de Bijbel, maar draait het telkens om de mens. De toespraak van God in het boek Job is de enige uitzondering; daar laat God zien dat de wereld en het heelal niet alleen om de mens draait. God heeft de aarde duizelingwekkend mooi gemaakt, maar dieren lijden ook, zoals Armstrong benadrukt. In tegenstelling tot Job vechten dieren voor hun bestaan; het lijden is essentieel voor het leven. De natuur is wild en soms wreed, maar daarin ook schitterend.

Volgens Armstrong laat God zo aan Job zien dat de mens maar een heel klein onderdeel is van de wereld. Daarom moet Job ook minder met zichzelf bezig zijn en zich niet blindstaren op zijn eigen lijden. Job moet oog krijgen voor de natuur. Hij moet leren van de dieren om zich net als zij niet neer te leggen bij zijn situatie, maar juist te vechten voor zijn bestaan. De natuur toont een samenhang van geweld en schoonheid, lijden en genot, en is daarin groots. God geeft Job hier geen antwoord op zíjn vragen, maar verruimt zijn blik.

Armstrong wijst terecht op het belang van de natuur in Gods toespraak tegen Job, maar doordat ze met moderne ogen kijkt naar de tekst, heeft ze ook iets gemist.

Waarom heeft God het over leeuwen en raven? Waarom wordt de struisvogel genoemd? Om dichter bij het antwoord te komen, moeten we in de belevingswereld van de Israëlieten en de omliggende volken stappen. De dieren waarover God spreekt lijken op een bepaalde manier op elkaar: ze leven op plekken waar mensen niet komen, in de wildernis of verlaten streken. Ze vallen dus buiten het menselijke blikveld, de mens heeft geen grip op ze. Ze staan symbool voor wat buiten de menselijke invloedssfeer ligt. Ze symboliseren bovendien bedreiging voor de mensen: de leeuw is een gevaarlijk dier en gieren en raven duiden onheil aan.

De dieren gaan hun eigen gang, maar God zorgt wel voor hen. Het is God die het paard zijn kracht geeft. God heeft controle over deze dieren. Job klaagde (in Job 3) dat de aarde chaos is. God laat hem hier zien dat Job niet alles ziet of kan begrijpen, maar dat er wel degelijk orde in de chaos is. God zorgt voor de schepping, ook voor de dieren die buiten het menselijke domein vallen. Hoewel de dieren gevaarlijk zijn en een dreiging vormen voor de mensen, heeft God ze wel in zijn hand. Dit is geen direct antwoord op Jobs vraag naar het lijden, maar het is een begin van hoop in zijn situatie. De wereld is niet de chaos die Job zag.

Dat Karen Armstrong bijzondere aandacht schenkt aan Job 38-39 is terecht. Geen andere tekst in de Bijbel brengt de waarde van de natuur zo krachtig onder woorden. En inderdaad: door Job te wijzen op de wilde dieren moedigt God hem aan om verder te kijken dan zijn eigen situatie.

Het is voor ons herkenbaar: door de natuur te ervaren, kunnen we onze problemen – al is het maar voor even – relativeren. Maar de les die God Job voorhoudt gaat tegelijk veel dieper. De wilde dieren spelen ook een andere rol. Ze staan symbool voor het feit dat God wel degelijk de controle heeft, ook als Job dat niet ziet. Daar begint Gods antwoord op Jobs klacht.

B.M. Bogerd BA studeert Theology and Religious Studies (onderzoeksmaster) aan de Vrije Universiteit Amsterdam en loopt stage bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap.