tekstkritisch probleem: Openbaring 22:19

De tekst in de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) heeft het woord ‘levensboom’ en de tekst in de Statenvertaling (SV) en de Herziene Statenvertaling (HSV) spreekt over ‘het boek des levens’. Wat is er aan de hand? Hebben de vertalers van de ene of de andere vertaling een fout gemaakt? Dat is niet het geval. De oorzaak van het verschil is dat beide vertalingen een andere grondtekst gebruiken. De NBV is gebaseerd op de meest gebruikte moderne teksteditie, die van Nestle-Aland. Die heeft hier ‘de boom van het leven’. De (H)SV is gebaseerd op de Textus Receptus. En daar staat ‘het boek van het leven’.

De keuze voor ‘het boek van het leven’ komt niet vanuit de Griekse handschriften. Alle Griekse handschriften, zowel de zeer oude als de veel latere, hebben hier het woord xulon, ‘boom’. De lezing met ‘boek’ komt alleen in een paar Griekse handschriften uit de veertiende tot de zestiende eeuw voor; het gaat echter om handschriften die direct of indirect gebaseerd zijn op de tekstuitgave van Erasmus. Want dáár komt de keuze voor ‘boek’ vandaan.
Toen Erasmus zijn Griekse Nieuwe Testament samenstelde, had hij een probleem. Hij had maar één handschrift met de Griekse tekst van Openbaring en daarin ontbraken de laatste verzen van het boek. Om zijn Griekse tekst compleet te maken, pakte Erasmus de Latijnse vertaling erbij, en vertaalde de slotverzen van Openbaring terug naar het Grieks. En omdat er in zijn Latijnse vertaling sprake was van het ‘boek van het leven’, kwam dat nu ook in Erasmus’ Griekse Nieuwe Testament te staan.
De Textus Receptus, die voortbouwt op de teksteditie van Erasmus, volgt deze tekst met ‘boek van het leven’. Zodoende kwam het terecht in de SV en nu ook in de HSV. Toch is het nu al een paar eeuwen lang bekend dat de Griekse brontekst van het Nieuwe Testament hier spreekt over de boom van het leven.

Dat de Latijnse vertaling van het Nieuwe Testament hier over het ‘boek van het leven’ spreekt, is goed te verklaren. De variant met boek in plaats van boom is zeer waarschijnlijk het gevolg van een overschrijffout in de Latijnse traditie. In het Latijn lijken de woorden libro (‘boek’) en ligno (‘boom’) sterk op elkaar. En als je bedenkt dat het in Openbaring 22:18-19a ook al gaat over een libro, een boek, dan kun je je goed voorstellen dat een overschrijver in vers 19b per ongeluk libro las (en schreef) in plaats van ligno. De vertaling met ‘boek des levens’ (zoals de SV en HSV bieden) is dus gebaseerd op een fout in enkele Latijnse handschriften. In de oorspronkelijke tekst staat ‘boom van het leven’.

Op zichzelf is er geen inhoudelijk verschil tussen de twee lezingen. Zowel ‘levensboom’ als ‘boek des levens’ staan in deze context symbool voor het eeuwige leven. De tekst zegt: wie iets toevoegt aan de profetieën van Openbaring zal door God worden gestraft; en wie er iets uit weghaalt, zal geen deel krijgen aan het beloofde eeuwige leven.
Maar, opvallend genoeg, gebruiken voorstanders van de Textus Receptus nou juist deze tekst uit Openbaring, die ze dan toepassen op de hele Bijbel, als argument tégen de verbeterde uitgaven van de Griekse tekst. Die nieuwe tekstedities, zoals die van Nestle-Aland, vallen volgens hen onder de vloek van Openbaring. Dat is een verkeerde toepassing van deze bijbeltekst. Wie de Bijbel een belangrijk boek vindt, moet eerlijk op zoek gaan naar de beste Griekse tekst. En juist in Openbaring 22:19 bevat de Textus Receptus duidelijk een verkeerde lezing.