Ezelin of engel: that’s the question

Hoe begrijpen we het verhaal over Bileam, de ezelin en de engel uit Numeri? Ontdek hoe dit moeilijke Bijbelgedeelte een nieuw inzicht oplevert bij de vertalers van de Bijbel in Gewone Taal.

Woorden die maar één keer voorkomen

Aan het slot van Numeri 22:32 staat in het Hebreeuws een uniek Bijbels woord, een vorm van een onbekend werkwoord: jarat. De vertalingen verschillen hier sterk van elkaar. De betekenis is moeilijk vast te stellen omdat vergelijkingsmateriaal ontbreekt.
In het Hebreeuwse Oude Testament staan regelmatig woorden die maar één keer voorkomen en die ook buiten de Bijbel niet bekend zijn. Hoe vertaal je een woord als jarat?

‘De weg is neergestort’

Volgens sommige geleerden zou de betekenis van het werkwoord jarat ‘neerstorten’ zijn. Maar als de vertaler die betekenis overneemt, ontstaat er een rare zin. Dan zegt de engel van de Heer tegen de ziener Bileam: ‘De weg is vlak voor mij neergestort’. Dat klinkt niet geloofwaardig. Is misschien bedoeld dat de weg steil is, of glad, of onbegaanbaar, of ongewenst? Of is het een weg die naar de ondergang leidt? Hoe komt de vertaler daarachter? Om een juiste vertaalkeuze te maken is het nodig te onderzoeken hoe een uniek woord in de context wordt gebruikt.

Bileam en de ezelin

De zin met het woord jarat maakt onderdeel uit van het verhaal over de beroemde waarzegger Bileam (Numeri 22-24). Bileam is uitgenodigd door Balak, de koning van Moab, om de ondergang van het volk Israël te voorspellen. In Numeri 22:22-36 wordt verteld hoe Bileam op weg gaat. Onderweg naar Moab beleeft Bileam met zijn ezelin een bijzonder avontuur. Volkomen onverwacht lijkt het rijdier van Bileam elke dienst te weigeren. Dat is uitzonderlijk, want in die tijd golden ezels als verstandige, betrouwbare en gewillige dieren. Ze lieten de reiziger eigenlijk nooit in de steek.

Opvallend gedrag

Des te opvallender hoe de ezelin in het verhaal over Bileam zich gedraagt. Als Bileam een tijd onderweg is en op een weg door de velden rijdt, doet zijn rijdier anders dan normaal. Op een gegeven moment stopt de ezelin, ze gaat van de weg af en loopt het veld in. Zoiets heeft Bileam nog nooit meegemaakt. Hij pakt zijn stok en slaat zijn ezelin net zo lang tot ze weer terug is op de weg (Numeri 22:22-23). Daarna weigert de ezelin nog twee keer verder te gaan, en slaat Bileam zijn rijdier weer (Numeri 22:24-27).

Ontknoping

Zonder nadere uitleg zal Bileam niets begrijpen van wat zich op de weg heeft afgespeeld. Hij dacht drie keer dat de ezelin hem tegenhield. In Numeri 22:32 legt een engel aan Bileam uit wat er werkelijk gebeurde: ‘Waarom heb je je ezelin al drie keer geslagen? Ik ben gekomen om je tegen te houden’ (Numeri 22:32). In het Hebreeuws krijgen de woorden voor ‘Ik (ben gekomen)’ de nadruk. De engel legt uit dat de oorzaak van de reisonderbreking bij hem ligt, en niet bij de ezelin, zoals Bileam drie keer heeft gedacht.

De engel was, onzichtbaar voor Bileam, met getrokken zwaard tot drie keer toe midden op de weg gaan staan. De ezelin liep steeds zo ver door op de weg als mogelijk was, tot het moment waarop ze bijna tegen de engel botste.

De engel dus

Aan het slot van vers 32 onderstreept de engel dat nog een keer, heel kort. ‘De weg is vlak voor mij neergestort’, luidt een letterlijke vertaalpoging daarvan. Is dat wat er aan de hand was? Natuurlijk niet. Wie goed leest, vindt de betekenis. Dat is de vertaler van de Engelse Jerusalem Bible (1966) gelukt. Hij vertaalde het slot van vers 32 als volgt: ‘while I am here your road is blocked.’ Met andere woorden: omdat de engel op de weg is gaan staan, is er voor de ezelin en Bileam geen doorkomen aan. ‘De weg is geblokkeerd doordat ik hier sta’, zo zou je het Hebreeuwse zinnetje kunnen weergeven. Die interpretatie is in de Bijbel in Gewone Taal gevolgd: ‘Dat je niet verder kunt, komt niet door je ezelin, maar door mij.’

Nieuw inzicht

Voor het eerst is de weergave van Numeri 22:32 in de Jerusalem Bible door een Nederlandse Bijbelvertaling overgenomen. Op de achtergrond speelt de discussie over dit werkwoord een rol, zoals die wordt gevoerd in de woordenboeken en commentaren. Maar het doorslaggevende argument voor de vertaalkeuze is in dit geval de context.

Voor het slot van Numeri 22:32 is op die manier een nieuwe interpretatie mogelijk geworden: in wat de engel zegt, neemt hij zelf alle verantwoordelijkheid voor het oponthoud op zich en pleit hij de ezelin vrij van schuld. Tegelijk is voor Bileam duidelijk dat er voor hem maar weinig speelruimte overblijft: hij is op weg naar Balak, maar of hij die ooit zal ontmoeten, hangt volledig af van wat de engel wil.

Hoe het afloopt met Balak en Bileam? Lees hun verhaal in de Bijbel in Gewone Taal

Nieuw in de BGT
Elk jaar verschijnen er veel boeken en artikelen die een nieuw licht werpen op moeilijke Bijbelteksten. Daar maken Bijbelvertalers gebruik van. In de blogserie ‘nieuw in de BGT’ bespreken vertalers nieuwe inzichten die je tegenkomt in de BGT. We hopen dat het je beeld van de Bijbel verrijkt.